بی‌طرفی، سراب یا واقعیت؟
هنگامی كه رسانه‌ها به نقش خود در اطلاع رسانی می‌پردازند اصل عینیت و بی‌طرفی رسانه در قبال اخبار منتشر شده اهمیت فراوانی پیدا می‌كند این مهم تا آنجاست كه رعایت چنین اصلی در درازمدت می‌تواند اعتبار و اعتماد ویژه‌ای برای رسانه به همراه آورد.
با توجه به این كه در دنیای حاضر كانال‌های ماهواره‌ای گسترده‌ای در دسترس مردم قرار گرفته است كه با اندك تلاشی قادرند در جریان محتوای آنها واقع شوند درك این واقعیت را كه رسانه‌ها ناگزیر هستند واقعیت‌های خبری پیرامون را بدون سوگیری منعكس كنند بیش از پیش الزامی می‌سازد.
گرچه به اعتقاد بسیاری از دانشمندان علوم‌ارتباطی، رعایت اصل عینیت و بی‌طرفی به طور كامل امكان‌پذیر نیست و حتی معتبرترین شبكه‌های خبری جهان نیز در دام سوگیری دچارند اما واقعیت در این است كه می‌توان شدت آن را به نحو فزاینده‌ای كاهش داد.
«عینی‌گرایی از مفاهیم اساسی در روزنامه‌نگاری غربی است كه آموزه‌های آن امروز به الگوی مسلط روزنامه‌نگاری حرفه‌ای در بیشتر نقاط جهان تبدیل شده است. بدین ترتیب در مقوله عینی‌گرایی، خبرنگار در گزارش رویدادها دست به جهت‌گیری شخصی نمی‌زند، ماجراها، آدم‌ها و موضوع‌ها را به بد و خوب یا سیاه و سفید تقسیم نمی‌كند و معتقد است مخاطب، آگاه و دارای قدرت تحلیل و نتیجه‌گیری است و خبرنگار موظف است اطلاعات دقیق و جامع را پیرامون یك رویداد در اختیار بگذارد تا خود به قضاوت و ارزیابی بپردازد.»
«گزارشگر عینی تلاش می‌كند همه جنبه‌های یك موضوع یا رویداد را با تكیه بر شیوه خبردهی مستقیم و بدون استفاده از ضمایر اول شخص ارائه كند. دفلور، هدف از التزام به عینی‌گرایی را دستیابی به سه عامل می‌داند: «1 – جدا ساختن واقعیت از عقاید 2– ارائه اخبار به دور از احساسات 3 – دادن فرصت مناسب و یكسان به طرف‌های هر ماجرا تا اطلاعات كامل در اختیار مخاطبان قرار گیرد».
انتقاد از عینی‌گرایی
با توجه به آنچه كه از ماهیت عینی‌گرایی برمی‌آید باید دید این مفهوم تا چه اندازه در رسانه‌ها پذیرفته شده و اصول آن رعایت می‌شود. مفهوم عینی‌گرایی، اگر چه همانند اسطوره‌ای قدیمی از زمان تولد وسایل ارتباطی مطرح شده و مورد توجه بسیاری واقع گردیده اما در عمل از قدرت چندانی برخوردار نبوده است.
«ظهور فاشیسم، روزنامه‌نگاران را نسبت به آنچه شناخت واقعیت عینی خوانده می‌شد دچار تردید كرد. با پیداش صنعت روابط عمومی این شك قوت گرفت و به تدریج این سخن به میان آمد كه بی‌طرفی دست نیافتنی است. در مقابل، این باور پدید آمد كه دستكاری واقعیت امری امكان‌ناپذیر است و مسئله فقط این است كه چه كسی در كار دستكاری واقعیت است و از این كار چه هدفی را پی می‌گیرد».
سوگیری در مقابل بی‌طرفی
بی‌طرفی یكی از اصول مهم خبر محسوب می‌شود و سنجش میزان بی‌طرفی در یك خبر، تا حدود زیادی ارزش خبر را در نظر مخاطب مشخص می‌سازد.
«به عبارت دیگر خبر باید قبل از هرگونه پیشداوری و جانبداری عین حقیقت را در ذهن مخاطب حك كند و به طور دقیق، صحیح و عینی از یك رویداد گزارش دهد. در واقع.»
اما باید دید اصل بی‌طرفی در اخبار تا چه اندازه رعایت می‌شود و از آن جایی كه اصل بی‌طرفی به عنوان یكی از مهم‌ترین اصول خبر به شمار می‌رود چرا از صاحب‌نظران وسایل ارتباط جمعی یك رابطه علت و معلولی بین بی‌طرفی و عینی بودن خبر برقرار كرده‌ا‌ند. آنها معتقدند كه حفظ بی‌طرفی در تهیه و تنظیم خبر منجر به عینی بودن و واقعی بودن آن می‌شود سوگیری خبری در رسانه‌ها سخن به میان می‌آید؟
اشكال مختلف سوگیری در رسانه‌ها
سوگیری نقطه مقابل بی‌طرفی است. «سوگیری یا جانبداری در خبر می‌تواند به اشكال گوناگون بروز و ظهور كند، كه در دو مؤلفه خلاصه می‌شود:
1- سوگیری در الفاظ: از آن جاكه زبان خبر بیشتر از خود رویداد به آن معنا می‌بخشد الفاظ و كلماتی كه در متن خبر به كار برده می‌شوند، به قدری حساس و سرنوشت‌ساز هستند كه زبان خبر بلافاصله پس از گزینش خبر به میان می‌آید. به طوری كه اگر الفاظ در جای خود و به طور دقیق به كار نروند، برداشت‌ها و تعابیر گوناگونی در مخاطبان ایجاد می‌شود...
2- سوگیری در متن خبر: در برخی خبرها ممكن است به ظاهر هیچ نوع لفظ سوگیرانه‌ای وجود نداشته باشد اما متن خبر نوعی سوگیری را در ذهن مخاطب ایجاد می‌كند. در خصوص سوگیری در متن خبر، به جنبه‌های مختلفی اشاره می‌شود كه در دراز مدت در سلب اعتماد مخاطب به رسانه بهره گیرنده از چنین استراتژی‌های سوگیری موثر است.
در ادامه به 5 عامل در این زمینه اشاره شده است:
1- عدم صداقت در فرآیند انتشار خبر
وسایل ارتباط جمعی در تلاشی بی‌وقفه‌اند تا انبوه اطلاعات را به مخاطبان خود عرضه كنند، اما بسیاری از این اطلاعات به دلایل مختلف اجازه نشر پیدا نمی‌كنند و برخی دیگر از آنها در فرآیند انتشار، با عمل تناقض‌گویی، مبالغه و اغراق،تخریب خبر و سانسور رسانه‌ها مواجه می‌شوند كه همه این شاخص‌ها را می‌توان تحت عنوان «بی‌صداقتی» در ارائه اخبار تعریف كرد.
الف- تناقض‌گویی: تناقض خبر به معنای ارائه خبرهای ضد و نقیض در رسانه‌های جمعی است. رسانه‌ها در عملكرد روزانه خود صحنه مناظره بینش‌ها و میدان منازعه كلمات و معانی هستند...
ب- مبالغه و اغراق در فرآیند انتشار خبر: اخباری كه از طریق رسانه‌ها انتشار می‌یابند، زمانی با مبالغه و اغراق همراه خواهند بود كه بزرگ جلوه دادن بعضی از آنها مورد نظر باشد... وجود چنین ضعفی در اخبار یك رسانه، تلویحاً بی‌اعتمادی افكار عمومی به آن رسانه را موجب می‌شود.
ج- تحریف: تحریف خبر را می‌توان به معنای دست بردن در خبر و تغییر دادن مفهوم آن دانست... به طور كلی، دست بردن در اخبار و عرضه اطلاعات نادرست به مخاطب، نوعی اختلال در فرایند نشر خبر محسوب می‌شود كه نتیجه آن سلب اعتماد افكار عمومی از رسانه خواهد بود.
د- سانسور: سانسور معنا، دامنه و كاربردهای بسیار وسیعی دارد. پیشینه تاریخی آن گواه یكی از كهن‌ترین كشاكش‌ها میان دو گروه از افرادی هستند كه همواره وجود داشته‌اند، افرادی كه حرف‌هایی برای گفتن دارند و افرادی كه آن حرف‌ها را موافق مصالح خود نمی‌دانند. مقصود از سانسور، اعمال نظر در جریان خبررسانی به منظور جلوگیری از انتشار اخباری است كه البته ممكن است برای مردم مفید باشد ولی برای كسی كه این اِعمال نظر را انجام می‌دهند مفید نیست.
2- موثق نبودن خبر: ... ذكر منبع پیام در خبرها، مقالات و دیگر مطالب رسانه‌های دیداری و نوشتاری، علاوه بر این كه در جلب اطمینان مخاطب مؤثر است، به پیام و خود رسانه نیز، به عنوان منبع پیام، اعتبار بیشتری می‌بخشد...
3- عینی و واقعی نبودن خبر: ... انتشار اخبار زمانی بیشترین تأثیر را خواهد گذاشت كه در بین مخاطبان بازتاب مطلوب داشته باشد و این، هنگامی انجام می‌شود كه خبر پخش شده عینی و واقعی بوده و مقاصد و اغراض شخص در آن نقشی نداشته باشد. با این وجود، چون وسایل ارتباط جمعی به دور از هدف و مقاصد سیاسی، اقتصادی و هدف‌های دیگر نیستند اخبار را با واقعیت بیان نمی‌كنند و در نتیجه بر اعتماد افكار عمومی تأثیر نامطلوبی به جا می‌گذارند...
4- عدم بی طرفی در ارائه اخبار: این امر زمانی معنا می‌یابد كه در ارائه خبر، جهت‌گیری خاصی براساس جریانات و گروه‌بندی‌های جامعه وجود داشته باشد. به عبارت دیگر، جهت‌گیری‌ها در وسایل ارتباط‌جمعی بر دو عامل استوار است: نخست، دولتی بودن وسیله ارتباط جمعی كه نتیجه آن نفوذ شدید دولت و اعمال نظم آن به نحوی است كه رسانه را تنها به سخنگوی خود تبدیل كند و دوم، وابستگی به گروه خاص كه نتیجه آن اعمال نظر بر اخبار و اطلاعات به نفع آن گروه است...
5- عدم جذابیت در ارائه خبر: رسانه‌های گروهی در شكل ارائه خبر باید به شیوه‌ای عمل كند كه آن را از یكنواختی خارج كند. عدم جذابیت در ارائه خبر، موجب بی‌توجهی مخاطب خواهد شد.
منبع : سایت روزنامه همشهری
