سراشیبی!

مصاحبه با آقای نیك بخت ؛ پژوهشگر

قسمت دوم

در ادامه بخش اول مصاحبه با آقای نیك بخت ، پژوهش گر تاریخ معاصر ایران، توجه شما را به قسمت دوم آن جلب می كنیم:

تبیان: لطفاً كمی در مورد واكنش روحانیون، حوزهها و مردم در برابر این قانون بگویید.

- برای شما از دو حركت در قم و تبریز گفتم. كه این دو حركت را رضاشاه سركوب كرد. بعد از این دو حركت، ما واقعه مسجد گوهر شاد را هم داریم. كه این هم به نوعی عكسالعمل در برابر كشف حجاب است كه باز به شدت سركوب میشود و تلفات جانی زیادی را هم به جای میگذارد.

همزمان میبینیم كه فقط بحث كشف حجاب نیست، بلكه بحث تغییر لباس هم هست. یعنی حتی روحانیونی كه اجازه اجتهاد نداشتند هم نمیتوانستند با لباس روحانی بیرون بیایند . آنها را میگرفتند و مورد ضرب و شتم قرار میدادند و حتی زندانی میكردند.

طبق قانونی كه تصویب شده بود فقط مراجع و كسانی كه اجازه اجتهاد داشتند میتوانستند لباس روحانی بپوشند.

البته در نواحی مختلف مقاومتهایی علیه كشف حجاب صورت گرفت. مثلاً پدر آیتالله طالقانی از جمله كسانی است كه بارها در برابر نیروهای شهربانی ایستاد و به دفعات دستگیر شد (ابوالحسن طالقانی). خود آیت الله طالقانی هم در این دوره به خاطر داشتن لباس روحانیت دستگیر شده و به زندان میافتد.

مردم هم كه با قوه قهریه مواجه بودند، كاری نمیتوانستند بكنند. نیروهای شهربانی در كوچهها حضور داشتند و به محض اینكه زنی را میدیدند به طرف او حمله میكردند و او را مورد ضرب و شتم قرار میدادند. در نهایت مجبور میشدند از خانه بیرون نیایند و یا اگر مجبور میشدند برای رفتن به حمام و كارهای ضروری از خانه خارج شوند؛ می بایست تمهیداتی را اجرا می كردند، از طریق پشت بامها و مراقبتها و به سختی اینكار را انجام میدادند. حتی در روستاها وقتی میشنیدند نیروهای امنیه برای كشف حجاب میآیند، زنان روستایی به صحراها و كوهها فرار میكردند تا از دید و تیرس نظامیان دور باشند. عكسالعمل شاخص مردم همان قضیه مسجد گوهرشاد بود كه به شدت سركوب شد. البته واكنش های متعددی در مناطق مختلف كشور داریم كه متأسفانه كار جامع و كاملی در این مورد صورت نگرفته است. در واقع جا دارد پیرامون ظلمی كه به زنان آن دوره به عنوان یك انسان شده است و فشارهایی كه بر خانوادهها حاكم بود؛ بیشتر كار شود.

تبیان: قضیه كشف حجاب چه پیامدهایی در سطح جامعه داشت.

- اگر بخواهیم درباره پیامدهای كشف حجاب بگوئیم در چند حوزه باید بحث كنیم، یكی بحث اقتصادی است. یعنی قضیه كشف حجاب چه پیامدهای اقتصادی به دنبال داشت. در دوره قبل از كشف حجاب اغلب منسوجات وطنی مصرف میشد. اما بعد از اجرای این قانون، تولیدات وطنی شروع می كند به كاهش پیدا كردن و دچار نقصان شدن و اقتصاد ملی می میرد.

مثلاً صنعت كفش تبریز در شرایطی كه جامعه به سمت غربی شدن و تجدد پیش میرفت تا اندازه زیادی دچار ركود شد و این را تعمیم بدهد به اصناف دیگر از جمله چادردوز، خیاط و صنف پارچه باف، صنف كلاهدوز، كه به تبَع این سیاستهای پهلوی چقدر متضرر شدند .

عریضهای را كه رئیس صنف كفاشان تبریز به ریاست وزرا نوشته است برایتان می خوانم:

وقتی كه سیاست دولت  بر این میشود كه لباس تغییر كند، تبعاً پارچه بافی، شغلهای مرتبط با پارچه بافی، در كفش زنانه، صنعت كفش، همه دچار كاستی میشود. در دوره بعد كلاه پهلوی میآید. ما صنف كلاهدوز داشتیم كه اینها هم خود به خود از صحنه خارج میشدند. یعنی از لحاظ اقتصادی جامعه دچار آسیب جدی میشود در بحث اجتماعی هم ما شاهد رواج فساد و فحشا هستیم.

چون به‌‌طور علنی، خانواده‌های مذهبی، به  خانم‌ها و دخترانشان اجازه نمی‌دادند كه با این وضع از خانه خارج شوند. بنابراین طبیعی بود كه كسانی كه این قید و بندها را ندارند در جامعه حضور پیدا كنند و ما شاهد حضور یك طیف از خانم‌های مبتذل در آن مقطع هستیم.

از طرفی ضربه فرهنگی به خانم‌های مسلمان و مذهبی وارد شد و آن هم عدم تحصیل آنها بود. چون خیلی از خانواده‌های مذهبی به خاطر وضعیت پیش آمده، دخترانشان را برای تحصیل به مدرسه نمی‌فرستند و فكر می‌كردند كه بی‌سوادی آنها بهتر از این است كه شرافت و حیثیتشان خدشه‌دار شود.فرهنگ عمومی جامعه هم به جای فرهنگی كه قبلاً داشتیم، یك فرهنگ مصرفی شد.

در نتیجه،در این بستر فرهنگی بود كه عقاید ماركسیتی در آن مقطع توانست رشد و نمو داشته باشد.

تبیان:در مجموع چه مدت زمانی طول كشید كه از شروع اجرای این طرح، رنگ  جامعه تغییر كرده، اجرایی شدن چنین قانونی در جامعه نمایان شود؟

- از سال 1314 در نظر بگیرید كه رسماً این قانون تصویب شد. می‌بینیم كه در یكی، دو سال اول دولت با شدت هرچه تمام‌تر تلاش می‌كند كه بحث كشف حجاب را نهادنیه كند. برای درك بیشتر تلاش برای این نهادنیه شدن گزارشی را از تبریز كه مربوط به 16/8/1316است برایتان می‌خوانم:

«گزارش بدون امضایی از تبریز به ریاست الوزا رسیده، از آنكه رفتار برخی از پاسبانان در موقع انجام وظیفه نسبت به بانوان از حد اعتدال خارج شده و سلوك آنان با این طبقه ممتازه خشن است. به درب حمام‌های زنانه توقف نموده مزاحم بانوان می‌شوند.»

یعنی در سال 1316 یعنی دو سال بعد از ابلاغ این قانون هنوز جامعه رنگ تغییر جدی به خود نگرفته است. در واقع پذیرش جدی نسبت به این حكم نبوده است.

گزارش دیگری مربوط به سال 1217 داریم كه:

"با وجود اینكه كراراً راجع به رفع حجاب تذكر داده شده، باز اطلاعات می‌رسد كه رفع حجاب و نهضت بانوان پیشرفت كاری ننموده است و هنوز در بعضی شهرستان‌ها و دهستان‌ها زنان با چارقد و چاقچول بیرون می‌آیند، مقتضی است كه فوراً دستور اكید به بخشدارها صادر فرموده و گوشزد شود كه مسامحت و غفلت در این‌كار موجب مسئولیت و تعقیب سخت آنان خواهد شد."

یعنی می‌بینید كه تاچند سال بعد هم باز مردم از پذیرش این طرح ممانعت می‌كنند.

حتی برخی از مامورینی كه با مردم مماشات می‌كردند و سعی می‌كردند با خشونت رفتار نكنند به محض اینكه حكومت متوجه می‌شد، از كاربر كنار می‌شدند. ما گزارش‌های زیادی از این نوع داریم كه فردی را به خاطر عدم جدیت در برخورد با مردم بر كنار كردند.

مثلاً گزارشی در مورد آذربایجان است كه:

«خاطر خطیر ملوكانه (رضا شاه) از جریان پیشرفت نهضت بانوان آذربایجان رضایت ندارند. مقرر فرمودند جنابعالی را برای عدم جدیت ملامت فرمایم (استاندار را). كوشش نمایید كه در هر طبقه در تبریز و ولایات جز ، این اصلاح مهم پیشرفت و جریان آن را مرتباً را پورد دهید."

ما مقاومت‌هایی را هم در بین مأمورین نظامی می‌بینیم. مثلاً در یكی از اسناد هست كه یكی از این سربازان به خانواده‌اش نامه‌ای نوشته كه نهاد اطلاعاتی در اسناد دوره رضا شاه این نامه را ضبط كرده است كه در آن به خانواده‌اش نوشته كه اگر بناست كه كشف حجاب كنید، این بی‌شرافتی را تحمل نكنید و با خوردن تریاك،مادرم و خواهرانم، خودتان را بكشید.

اگر نكته دیگری در مورد مقاومت مردم بخواهیم بگوئیم. در بعضی از شهرستان‌ها، چون مسئولین محلی از خود مردم بودند و نمی‌توانستند شدت عمل نشان دهند، برای همین سعی می‌كردند یك گزارش صوری تهیه كنند كه در اینجا جشنی برگزار شد و كشف حجابصورت گرفتو گزارش را به مركز می‌فرستادند. بعد از مدتی، دربار متوجه شد كه مثلاً از برخی نقاط گزارش‌هایی مبنی بر انجام طرح كشف حجاب بدست می‌رسد؛ اما مأمور مخفی حكومت گزارش می‌دهد كه چنین اتفاقی صورت نگرفته و ظاهر برخی مناطق تغییر نكرده است. مثلاً دراینضمینه آیت‌اله پسندیده در خاطرات خود ذكر می‌كنند كه بخشدار منطقه چنین گزارش صوری را تنظیم كرد و برای مركز فرستاد با ایناستدلال كه در اینجا شاه بالای سرمان نیست كه ببیند كه چه اتفاقی افتاده است.

برای همین دربار تدبیری اندیشید كه برای اینكه جلوی این گزارش‌های صوری گرفته شود. باید بعد از اینكه مراسم جشنی انجام شد؛حتماً عكس مراسم هم گرفته شود و همراه گزارش ارسال شود. یعنی اگر عكس ارسال نمی‌شد، گزارش را قبول نمی‌كردند.

در مراقه داریم كه بعد از اینكه كشف حجاب انجام می‌شود. اعلامیه‌ها و شب نامه‌هایی نوشته می‌شود و به در و دیوار زده می‌شود كه خود این كار عكس‌العمل مردم را نشان می‌دهد و بعد مقامات دستور شدیدی صادر می كنند كه كسانی كه این شب نامه‌ها را توزیع كرده‌اند پیدا كنید و به اشد مجازات برسانید.

تبیان: مدت اجرای این طرح چقدر طول كشید.

- تا پایان دوره رضا شاه یعنی تا شهریور 20 اینقضیه ادامه داشت. در واقع با این فشار و شدت عملی كه روی مردم بود. وقتی بیگانگان وارد شدند و حكومت رضا شاه از بین رفت، مردم خوشحال شدند و احساس كردند از بسیاری از فشارها آزاد شدند. حضرت امام خمینی هم در یكی از صحبت‌های خودشان خطاب به محمدرضا می‌گویند

بعد از این دوره، كم كم دوباره زنان محجمه در صحنه وارد می‌شوند و حجاب گسترش پیدا می‌كند.

اما این آزادی عمل مدت كوتاهی بیشتر طول نمی‌كشد، چون همین كه محمدرضا پایه‌های حكومتش مستحكم می‌شود. شروع می‌كند به مبارزه مجدد با حجاب، البته نهباشدت و خشونت پدرش، بلكه با سیاست‌های فرهنگی، مثلا ورود به دانشگاه‌ها و ادارات دولتی را برای زنان محجمه ممنوع می‌كند.

آیت اله قمیكهدر جریان قضایای مسجد گوهرشاد از ایران تبعید می‌شود بعد از اینكه به ایران باز می‌گردد اولین خواسته‌اش از محمدرضا این است كه قانون كشف حجاب را معلق كنید و چون جو جامعه هم به این سمت تمایل داشته، خود به خود این قانون لغو شده تلقی می‌شود. چون مثل گذشته هم قدرتی نبوده است كه بلافاصله بتوانند كشف حجاب را مسلط كنند البته به این معنا نیست كه آن نشریات، و جوامعی كه تبلیغ كشف حجاب را می‌كردند كارهای خود را تعطیل كنند. آنها به كار خودشان مشغول بودند، اما این ممنوعیت در ظاهر شدن در مجامع عمومی برای زنان محجمه برداشته شد.

تبیان: شما به عنوان یك محقق در زمینه كشف حجاب كه در این دوران هم زندگی می‌كنید و وضعیت كنونی حجاب را در جامعه ما می‌بینید، فكر می‌كنید وضعیت نابسامان حجاب در جامعه ما چقدر متأثر از آن دوران است.

- قاعدتاً موضوع قانون كشف حجاب هم در وضعیت كنونی جامعه تأثیرگذار بوده است. خیلی‌ها در آن دوران همرنگ جامعه شدند كه همان زنان آن دوران مادران و همسران جامعه بودند كه به‌طور قطع در وضعیت نسل‌های آینده موثر بوده‌اند.

البتهجامعه در مقطع‌هایی از تاریخ انقلاب اسلامی شخصیتهای بزرگی را داشت كه موضوعات روز جامعه را می‌توانستند پاسخ دهند یعنی هم به تاریخ و فرهنگ و دین اشراف داشتند و هم نیاز جامعه را به خوبی درك می‌كردند.

امّا متأسفانه در مقاطعی انقلاب ما این شخصیت‌های‌شاخص و بارز را به شكل‌های مختلف از دست داد و این باعث شد كه ما به لحاظ جهش فكری كه قبل از انقلاب داشتیم و خود انقلاب اسلامی نمود آن جهش فكری بود، نتوانست پس از انقلاب هم رشد و نمو خوبی را داشته باشد. چون عده زیادی از این افراد تأثیرگذار را از دست دادیم و آن عده باقیمانده هم درگیر ضدانقلاب و جنگ و مسائل سیاسی شدند، و نتوانستیم به خوبی آن جریانی را كه قبل از انقلاب به لحاظ فرهنگی به وجود آورده بودیم، بعد از انقلاب بسط و گسترش دهیم.

البته یكی از مسائل موثر افراط و تفریط‌هایی است كهدر این موردصورت گرفته است، در یك دوران ما شاهد شدت عمل‌هایی هستیم و در دورانی شاهد رها شدگی و نداشتن كوچكترین نظارت در این زمینه می باشیم . البته فقظ مشكل خود مسئله حجاب به طور خاص نیست، بحث الگوهای فرهنگی جامعه و فرهنگ‌سازی جامعه است، بحث صدا و سیما است، مثلاً حتی در برخی مقاطع می‌بیننم كه خود صدا و سیما هم تأثیر منفی در موردقضیه حجاب داشته است.

نهادهای تأثیر‌گذار جامعه، مثل دانشگاه‌ها در برخی موارد مقصر هستند، مثلاً چند سال پیش من به دانشگاه آزاد در تنكابن برای سخنرانی رفته بودم، دیدم كه آنجا  سركردن چادر اجباری است. این موضوع باعث شده بود با وضع بد وجلفی دانشجویان چادر سر كرده بودند، كه به این شكل حرمت حجاب هم از بین می‌رود. همین دانشگاه آزاد در شهرهای دیگری اصلاً هر گونه نظارتی در مورد پوشش را كنار گذاشته است.در واقع این افراط و تفریط‌ بزرگترین ضربه را بهبحث پوشش زده است.

متأسفانه در این زمینه كوتاهی‌های زیادی شده و ما هیچ‌گونه فكر صائبی در این عرصه نداریم.

هراز چند گاهی افراد مذهبی، خانواده‌های شهدا و كسانی‌كه فكر می‌كنند به فرهنگ اصیل جامعه خدشه وارد شده اعتراضی می‌كنند اما هیچ ‌جایی نیست كه به این اعتراض‌ها پاسخ دهد و دنبالقضیه را بگیرد.

به نظر من فرهنگ عمومی جامعهدر برخی زمینه هادر سراشیبی افتاده است كه متأسفانه روز به روز شدت بیشتری پیدا می‌كند و فقط بحث حجاب نیست و متاسفانه وضع پوشش و نابسامانی‌هایی كه دنبال خودش دارد جامعه را خیلی زود به زمین خواهد زد.

تبیان: با تشكر از وقتی كه در اختیار ما قرار دادید.