چیستى امامت

معناى لغوى

«امامت» در لغت؛ پیشوایى[1]، پیشروى، زمامدارى و رهبرى همگانى است.[2] «امام» نیز به معناى پیشوا، پیشرو، الگو، راهنما و كسى یا چیزى است كه پیروى مى شود.[3]

معناى اصطلاحى

«امامت» در اصطلاح علم كلام عبارت است از: «جانشینى از پیامبر اسلام در زمامدارى و رهبرى فراگیر امت در امور دینى و دنیوى و حفظ

و حراست از دین به گونه اى كه پیروى از امام بر همه امت واجب است».

براساس این تعریف مؤلفه هاى اساسى امامت عبارت است از:

یك. جانشینى پیامبر

امام كسى است كه پس از پیامبر بر مسند او مى نشیند.

قید جانشینى از پیامبر را غالب متكلمان شیعى تصریح كرده اند.

در میان اهل سنت نیز كسانى چون ماوردى، آمدى، ابن خلدون، قاضى ایجى و تفتازانى در تعریف امامت آورده اند.[4] این قید دو نكته درخور اهمیت در پى دارد:

1- 1- از سویى بیانگر تمایز امامت و نبوت است. از جمله تمایزات این است كه پیامبر وحى رسالى دریافت و آن را ابلاغ مى كند؛ ولى امام دریافت كننده وحى نیست.

2- 1- از دیگر سو بیانگر پاره اى تشابهات و اشتراكات امام و پیامبر است.

بر این اساس امام ادامه دهنده راه پیامبر و عهده دار وظایف و رسالت هاى اوست. این مسأله لوازم و توابعى دارد كه جداگانه قابل بررسى است.

دو. رهبرى فراگیر

پیشوایى، زمامدارى یا ریاست عامه بیانگر این ویژگى است كه امامت محدود به پاره اى از مناصب چون قضاوت، فرماندهى نیروهاى نظامى وانتظامى، و یا حكومت در واحدهاى سیاسى خرد چون ایالت ها، استان ها و شهرهاى جامعه اسلامى نیست؛ بلكه امامت بالاترین منصب در جامعه دینى پس از پیامبر گرامى اسلام است. بنابراین فراگیرى ریاست و پیشوایى امام دو جنبه اساسى دارد:

2- 1- فراگیرى از جهت جغرافیاى انسانى. پیشوایى و زمامدارى امام محدودیت منطقه اى در بخشى از جغرافیاى اسلامى و یا محدودیت شخصى و جمعیتى ندارد. امت اسلامى امتى یكپارچه است و رهبرى امام همه امت را پوشش مى دهد.

2- 2- فراگیرى از جهت زمینه ها و ابعاد و اضلاع حكومت؛ به این معنا كه پیشوایى و زمامدارى امام محدود به عرصه خاصى از فعالیت هاى سیاسى و اجتماعى نیست؛ بلكه همه ابعاد مدیریت كلان جامعه سیاسى اسلامى را شامل مى شود. به عبارت دیگر امام در رأس هرم قدرت قرار دارد.

سه. دین مدارى

پاره اى از قیود به كار رفته در تعریف امامت نشانگر دین مدارى و غیرسكولار بودن اندیشه امامت است، از جمله:

3- 1- قید نیابت از پیامبر به عنوان آورنده شریعت نشانگر خاستگاه دینى امامت است و از این جهت با نظام هاى سیاسى سكولار و عرفى بنیاد تمایز مى یابد.

3- 2- دربرگیرى امور دینى نشانگر غایات دینى امامت و تمایز آن از دنیامدارى انحصارى و سكولاریسم غایى است. بنابراین امامت هم دینى بنیاد است و هم دینى مآل.

چهار. اطاعت پذیرى

وجوب اطاعت از امام نشانگر ولایت داشتن امام است. به عبارت دیگر امام صرفاً ارشادكننده و موعظه گر نیست؛ بلكه پیشوایى است كه امت در امور دین و دنیا از او پیروى مى كنند و پیروى از او همچون پیروى از پیامبر واجب و لازم است.

از آنچه گذشت روشن مى شود كه دغدغه اصلى در امامت عبارت است از: «استمرار جامع و همه جانبه خط رسالت در جامعه بشرى؛ حفظ و گسترش هدایت ها، تعالیم و ارزش هاى دینى، تربیت و مدیریت كلان اجتماع براساس آموزه ها و غایات مكتب سعادتبخش اسلام و تأمین اهداف و نیازهاى دنیوى انسان ناظر به مصالح جاودان و كمال و سعادت ابدى».

پاورقی..................................

[1] . محمد معین، فرهنگ فارسى، ج 1، ص 346- 347، تهران، امیركبیر، دهم، 1375 ش.

[2] . السعید الخورى الشرتونی اللبنانى، اقرب الموارد، ج 1، ص 19، قم، مكتبه للمرعشى 1403، نیز: لوئیس معلوف، المنجد فى اللغه و الاعلام، ص 17، بیروت، دارالمشرق، 1973 م.

[3] . همان، نیز بنگرید:

الف. ابن منظور، لسان العرب، ج 1، ص 215- 213.

ب. الراغب الاصفهانى، المفردات فى غریب القرآن، ص 87، دمشق: دارالقلم، 1412 ق.

ج. مركز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن كریم، ج 4، ص 219- 220، قم: بوستان كتاب، 1385 ش.

[4] . بنگرید:

الف. عبدالرحمن الایجى، المواقف، ص 345.

ب. مؤلفان، امامت پژوهى، ص 49- 48.