صفت جاهلی که با نوروز پدیدار می شود

با مراجعه به تاریخ و مطالعه ی سرگذشت و دوران اقوام مختلف؛ گاه پیش خود برخی از اعمال و رفتار آنها را مغایر و برخلاف عقلانیت و انسانیت می بینیم.

هدایت الله قدمی/کارشناس حوزه - بخش قرآن تبیان

یکی از این اعمال مورد ملامت و سرزنش ما که در دوران جاهلیت نیز شیوع زیادی داشته، چشم و هم چشمی هایی بوده که در بین آنها رایج بوده و کار آنان را به جایی رسانده بود که برای اظهار فضل و برتری، رو به شمارش مردگان و اموات خود می بردند که در قرآن کریم نیز به آن اشاره شده است.
«أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ؛ حَتَّىٰ زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ؛ كَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ[تکاثر/1الی3] فخرفروشی به یکدیگر [درباره ثروت و نفرات]، شما را [از خدا و قیامت و تکالیف مهم، به خود] سرگرم کرده است تاجایی که از قبرها دیدار [کرده، و به تعداد مردگانتان نیز به یکدیگر مباهات] کردید! چنین نیست [که این امور نشان برتری باشد]، به زودی [به فرجام شومِ این امورِ پوچ] آگاه خواهید شد.»
اما باید متاسفانه بگوییم که این عمل، در قرن حاضر نیز شیوع عجیبی دارد. بالاخص با فرا رسیدن ایامی چون نوروز و عید؛ این عمل نزد برخی از خانواده ها شدت می یابد.
در این مقاله ابتدا تعریفی از این معضل و سپس گریزی به عوامل و عاقبت آن و در آخر به ذکر راهکارهای مقابله با آن می پردازیم. ان شاء الله...

تعریف

چشم و هم چشمی؛ رقابتی است اشتباه بین دو فرد یا دو گروه؛ که طرفین می کوشند با تهیه و فراهم نمودن امکاناتی، برتری خود را به رخ یکدیگر بکشند.
که بیشتر در میان بانوان به جهت مشغله ی فکری کمتری که دارند، رواج دارد و گاها بین مردان نیز به صورت پدیده ی "زیرآب زنی" بروز می کند.
البته در معارف اسلامی، مخالفتی با امر نو گرایی و نظافت وجود ندارد؛ بلکه تا جایی که نظافت را از خصوصیات مومن می داند، اما تا زمانی این امر پسندیده است که انسان گرفتار تجمل گرایی نگردد.
چنانچه مقام معظم رهبری دام ظله نیز در این باره می فرمایند: «نوگرایی اگر افراطی نباشد، اگر از روی چشم و هم چشمی و رقابت های کودکانه نباشد ،عیبی ندارد.» (تیر ماه 1383در جمع جوانان  همدان)

برخی از عوامل:

1: وجود مشکلات روانی

طبق آمار سازمان ملی جوانان 25 درصد زنان؛ دچار این معضل هستند که در 10 درصد آنها به دلیل مشکلات روانی و کمبودهای دوران کودکی و 15 درصد به جهت حسادت و رقابت منفی، به این عمل رو آورده اند. (پایگاه تکتاز به نقل از دکتر رفتار شناس خانم الهام حبیبی)

2: عدم وجود اعتماد به نفس به داشته ها و توانایی های خود

طبق نظر دکتر ارسلان مبارکی عضو هیئت علمی انستیتو روان پزشکی تهران؛ این افراد به جهت نیاز به جلب توجه و تایید شدن از سوی دیگر افراد، سعی در کمال طلبی های منفی دارند.
به عبارت دیگر ایشان چشم و هم چشمی را با ارتباط مستقیم با پذیرفته شدن افراد از سوی خود آنها می دانند؛ به عبارتی یعنی هر چه فرد نزد خود، خود را قبول داشته باشد، کمتر به چشم و هم چشمی دچار می شود. (به نقل از پایگاه تکتاز)

3: پاسخ اشتباه به میل درونی

وجود هر انسانی، کمال طلبی است. یعنی آرامش مطلق  خود را در رسیدن به کمال مطلق می داند؛ قران کریم نیز از تلاش طبیعی و فطری انسان برای رسیدن به خدا که کمال مطلق است، سخن گفته؛
«یَا أَیُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَىٰ رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِیهِ ﴿انشقاق/٦﴾ ای انسان! تو با کوششی طاقت فرسا در حرکت به سوی پروردگارت هستی و در نهایت به لقایش می رسی»
اما برخی در تعیین مصداق آن دچار اشتباه شده و به جای تعیین مسیر صحیح، رو به مسیر غلط  آورده و کم کم از مسیر الهی خارج می شود.
علاوه بر مطلب بالا؛ قرآن کریم، کسانی را که معیار کرامت انسانی را در مال و ثروت می دانند، و با مقایسه ی خود با دیگران دچار غم و اندوه می شوند را افرادی مبتلا به سوء ظن به خدا معرفی می کند؛ چرا که این دسته از افراد، کاهش مال و اموال را اهانتی از سوی خدا برای خود حساب میکنند.
«وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ [فجر/١٦] و اما زمانی که در جهت آزمایش او رزقش را بر او تنگ بگیرد، می گوید: پروردگارم مرا خوار کرده است!»

4: دنیا دوستی

از جمله دلایلی که قرآن کریم نیز به آن اشاره کرده، امر دنیا دوستی است. « وَمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلاَّ لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الآخِرَةُ خَیْرٌ لِّلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ؛ [الانعام 32] زندگی دنیا [بدون ایمان و عمل صالح] جز بازی و سرگرمی نیست، یقیناً سرای آخرت برای آنان که همواره از خدا [اطاعت کرده، و از محرّماتش] می پرهیزند بهتر است، آیا [دربار تفاوت اصولی بین دنیا و آخرت] نمی اندیشید»
این دسته از افراد با وابستگی به دنیا و ظواهر آن، از تفکر پیرامون فلسفه خلقت غافل شده  و کمال طلبی را تنها منحصر به کسب ظواهر دنیوی می دانند.

راهکاری برای درمان معضل چشم و هم چشمی:

1: توجه به قشر مستضعف

از جمله مهم ترین راهکارهایی که برای درمان این معضل به ذهن می رسد این است که انسان تاملی در زندگی افرادی داشته باشد که از حیث امکانات دنیوی پایین تر هستند، مسلما اگر شخصی چنین تاملی داشته باشد عده زیادی را خواهد یافت که آنها به کمتر از لقمه نانی محتاجند.
امام صادق(علیه السلام) فرمود: "همواره به پایین تر از خود نگاه کن تا قدر نعمت های الهی را بدانی و شکرگزار او باشی"(مستدرک، ج 2، ص 64)
یقینا با مشاهده ی چنین انسان هایی که همنوع خود او هستند، در گام اول به آنچه که خود دارد راضی خواهد شد و در گام بعد، در اثر تأثر و ناراحتی از دیدن چنین افراد فقیری، در پی کمک رسانی به آن ها و به عبارت دیگر در پی شکر گزاری از خالق خود خواهد بود.
قرآن کریم نیز بر اساس این میل درونی بر انسانها لازم می داند که در حد توان خود از دیگران دستگیری کند، که آیه شریفه زیر مصداقی از آن می باشد: «لِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ [طلاق/7] بر توانگر است كه از دارایى خود هزینه كند، و هر كه روزى او تنگ باشد باید از آنچه خدا به او داده خرج كند. »

2: هدایت این غریزه در مسیر صحیح

همان طور که در ابتدا هم گفته شد، انسان موجودی کمال طلب است و به همین جهت گاهی دچار نادیده گرفتن کمتر از خود در امور دنیوی می شود، البته اسلام  از تمایل انسان به کمال طلبی نیز غافل نشده و به آن سمت و سوی صحیح داده و از او می خواهد همانطور که در امور دنیوی به پایین تر از خود توجه می کند؛ در امور معنوی به بالاتر از خود نگاه داشته باشد، تا بر اساس این میل، سعی بیشتری را در رسیدن به خالق خود در پیش گیرد.
پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: "کسی که درباره دین خود به بالاتر از خویش بنگرد و به وی اقتدا کند و درباره دنیای خویش به پایین تر از خود نظر کند و خدای را سپاس گوید، او را در صف شکر گزاران و بردباران ثبت می نماید". (تاریخ یعقوبی، ص 59)
آیات شریفه 148 بقره و 48 مائده از انسان می خواهد، که به دنبال سبقت گرفتن در بدست آوردن نیکی ها و خوبی ها نسبت به سایرین باشد.

و اما یک توصیه مهم:

توصیه ای نیز برای خانواده هایی  که از وجود چنین معضلی در همسر خویش رنج می برند: همسر خود را تشویق کنید؛ چرا که همانطور که گفته شد برخی به جهت احساس حقارتی که در وجود خود دارند در دام چنین گرفتاری ای می افتند، که تشویق کردن صفات نیکوی آنان، مخصوصا در جمع افراد، برای خروج از این معضل می تواند راه گشا باشد. چرا که همسرانتان در اینصورت به وجود کمالات وجودی خویش پی خواهند برد و کمتر به فکر کسب کمالات ناقص دنیوی خواهند رفت.
همچنین بهتر است در جهت پرورش روح و روان خود و همسرمان، اوقات فراغت مان را با آنچه رضای الهی در آن است پر نماییم تا در چاه بی انتهای چشم و هم چشمی نیفتیم.