آذربایجان شرقی ( قسمت دوم )

مسجدحجة الاسلام

مسجدحجة الاسلام در جنوب صحن مدرسه ی طالبیه و غرب مسجد جامع تبریز واقع شده است . این مسجد پنجاه و هفت متر طول و بیست و پنج متر عرض دارد . در این مسجد پنجاه و چهار گنبد آجری بر روی هال ستون سنگی كبود به صورت قائم  قرار گرفته و همه ستون ها به شكل منشور و دارای قاعده ی ده ضلعی و سرستون مقرنس یكنواخت هستند. تنها یك ستون بزرگ كه  جلوی محراب واقع است ، دارای نوارهای تزیینی مارپیچی و سرستون مقرنس پركار است. بانی این مسجد "حجة الاسلام ملا محمد ممقانی " ، شاگرد " شیخ احمد احسائی " است . او پس از اتمامتحصیلات در نجف اشرف و بازگشت به تبریز ، در سال 1235 ه . ق بنای مسجد را آغاز كرد و در سال 1240  كار عمارت آن را به پایان رساند. این مسجد اخیراً پس از مرمت به مسجد جامع تبریز متصل و منضم شده است.

مسجد حسن پادشاه

این  مسجد در محوطه ی بازار شتربان و میدان صاحب الامر تبریز واقع شده است .

" حاج خلیفه كاتب چلبی "مولف كتاب " جهان نما " دربارهاین مسجد می نویسد : ... جامع السلطان حسن كه از بناهای اوزون حسن پادشاه آق قویونلو استوبه طرز جوامع سلاطین باسنگ تراش و سرب ساخته شده،بنای متین و باشكوهی است. در كنار صفه ی محراب،یك قطعه مرمر بلغمی بزرگ به طول و عرض چند ذرع به دیوار نصب شده و جامع را رونق بخشیده است. سنگ مرمری با چنین ابعاد از نوادر به شمار می رود . " اولیا چلبی " كه در سال 1050 ه . ق از مسجد حسن پادشاه دیدن كرده در توصیف این مسجد می نویسد: " ..این مسجد را سلطان حسن آق قویونلو بنا كرده است ... بنای این مسجد یكی از شاهكارهای هنر معماری است . گنبدهای آن همه كاشی كاری شده و از چهار سو دارای منافذی هستند كه با سنگ های مرمرین مزین و مشعشع گردیده اند. "

او در تشریح تزیینات مسجد می افزاید : " روی هر چهار دیوار این مسجد بزرگ را با اسلیمی ها ، ترنج ها ، گل ها وبوته های گوناگون و كتیبه های متعدد حجاری و گچ بری شده زینت بخشیده اند .. بالای درها و پنجره ها نیز سنگ نبشته هایی با خط ثلث جلی وجود دارد كه بی شباهت به خط زیبای یاقوت مستعصمی نیست . در طرفین محراب این مسجد دو پارچه ستون سنگیِزرد رنگ قرار دارد كه گویا اینها كهربا ست و نظیرشان در هیچ جای دنیا پیدا نمی شود." در وضعیت كنونی مسجد حسن پادشاه ، ازآنهمه سنگِ تراش و رخام و كاشی جز تعدادی اندك باقی نمانده است ، زیرا اوایل قرن حاضر در محل حسن پادشاه ، مسجدی با ستون های  چوبی و سقف مسطح برپا شد كه هنوز مورد استفاده اهالی است.

مسجد خزینه (قزللی )

سر ِ  بازار،درانتهای خیابان فردوسی تبریز مسجدقزللی كه به مسجد " حاج میرزا یوسف آقا " نیز معروف است قرار دارد. كف این مسجد ازسطح خیابان فردوسی و ورودی بازار یك متر بلندتر است و در رودی و پنجره های آن همه مشرف به خیاباناست.

مسجد قزللّی دوازده ستون سنگی و بیست گنبد آجری یكنواخت دارد . طول مسجد حدود بیست و چهار متر و عرضآن بیست متر است و خواجه نشین های تقریباَ عریضی دارد .بنای مسجد چنان كه از نامش نیز معلوم است  مرحوم حاج میرزا یوسف طباطبایی بود و عمارتآن نیز در ربعآخر قرن سیزدهم ه . ق صورت گرفت . هنگام ساخت این مسجد چند كوزه سكه زرین و سیمین به دستآمد.

مسجد زرگران

مسجد زرگران شهر بناب از مساجد دوره صفوی و از نظر معماری،تزیینات ستون و سرستون های چوبی تقریباَ مشابه مسجد اسماعیل بناب است . این مسجد دارای هشت ستون چوبی منقوش است و نمای خارجی آجر كاری زیبایی دارد.

مسجد سنگی ترك

مسجد جامع ترك یكی از زیباترین مساجد سنگیآذربایجان است كه در روستای ترك درسه كیلومتری  شمال میانه و در كنار جاده قدیم میانه به سراب واقع شده است . تاریخ بنای اولیهآن معلوم نیست ولی با توجه به شیوه معماری شبستان قدیمی می توانآن را به دوره ایلخانان نسبت داد.

بر در و دیوار مسجد تاریخ 1016 ه . ق مقارن با حكومت شاه عباس صفوی دیده می شود. همچنین طبق كتیبه موجود در محل ، در این مسجد به سال 1282 ه . ق پس از تخریب بر اثر زلزله ، در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و توسط " حاج عباس تركی " باز سازی شده است. مسجد سنگی دارای صحنی با دو در ورودی ، شبستان و مناره ای است كه گل دسته و قسمت فوقانیآن منهدم شده است. كتیبه ای در پیشانی دیوار در داخل هفت ترنج نوشته شده و یك كتیبه سنگی در كنار در ورودی به چشم می خورد.

شبستان مسجد مستطیلی به ابعاد 90/17 × 5/21 متر است. یك گنبد بزرگ بر فراز جلوخان محراب و 12 گنبد كوچكتر بر روی ستون های سنگی حجاری شده و جرزهای شبستان استقرار یافته اند . شبستان مسجد دارای یك محراب اصلی با مقرنس كاری ساده و دو محراب كوچكتر سنگی نقش دار است كه در طرفین محراب اصلی قرار دارند.

مسجد شهدا ( مسجد شازدا )

این مسجد در میدان شهدای تبریز واقع شده و قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به نام مسجد شازدا یا شاهزاده معروف بود . نوشته اند که به دستور علما و مجتهدین تبریز و ناصر الدین میرزا ولیعهد ، " سیدعلی محمد شیرازی " ملقب به " باب " را در مقابل این مسجد به دارآویختند.

مسجد شهدا ، دارای جلوخانی بزرگ ، كفش كنیوسیع و فضایی باز و فراخ است. ستون های سنگی منظم و سرستون های مقرنس و خواجه نشین ها و صفه های منظم در معماری این مسجد به چشم می خورد.

این مسجد در زمان حیات نایب السلطنه عباس میرزا ساخته شداز این رو به مسجد ولیعهد یا مسجد شازدا معروف گردید. با پیشآمدن جنگ ها و مسافرت های متعدد عباس میرزا و عدم مراقبت و مواظبت ازآن ، در پاره ای از قسمت های مسجد شكست راه یافت. این امر موجب مرمت مسجد به وسیله ی " مهدی قلی میرزا " برادر محمد شاه و تجدید بنایآن شد.

مسجد علیشاه ( ارك )

بنای شكوهمند ارك تبریز بازمانده مسجدی است كه در فاصله سال های 716 تا 724 ه . ق به همت تاج الدین علیشاه جیلان تبریزی ، وزیر اولجایتو و بهادر خان از ایلخانان مغول ، ساخته شد. قسمت جنوبی این مسجد دارای طاق بزرگی بود و مورخان نوشته اند : " به علت فرونشستن بنیان و تعجیل در اتمامآن ، طاق مذكور شكسته و فرو ریخته است". بنایی كه اكنون به صورت سه دیوار بلند به شكل ایوان دیده می شود ، قسمت مسقف مسجد بود كه عرض و ارتفاعآن هریك حدود 30 متر است . در حفریات اخیر دریافتند كه 7 متر از دیوارها در زیر خاك مانده است . عرض دیوارها حدود 10 متر است و در داخل مركب از دو دیوار عریض و مستحكم است كه در چند مرحله به وسیله ی طاق های متعدد متصل شده اند. این بنای عظیم در بیشتر سفرنامه ها و تواریخ وصف شده است.

ابن بطوطه می نویسد : در بیرون این مسجد از دست راست مدرسه و از دست چپ زاویه ای وجود دارد و صحنآن با سنگ های مرمر فرش گردیده و دیوارها با كاشی پوشانده شده و جویآبی از وسطآن می گذرد و انواع درختان و موها و یاسمین درآن به عملآورده اند . "

حمدالله مستوفی معاصر علیشاه می نویسد : " مسجد جامع بزرگی است كه صحنآن 250 گز در 200 گز است و در او صفه ای بزرگ از ایوان كسری به مداین بزرگتر ".

بدرالدین محمود العینی می نویسد : " در وسط صحن مسجد ، حوض مربعی بود كه هر ضلعآن 150 زراع طول داشت و سكویی در وسطآن بود كه رد هر سویآن از دهان مجسمه ی شیر ،آب فرو می ریخت. بالای سكو نیز فواره ی هشت گوشی بود كه دو دهانه یآب پران داشت. طاق نوك تیز محراب به وسیله ی دو ستون مسی اندلسی نگاه  داشته می شد و قاب محراب با طلا و نقره تزیین و نقاشی شده بود. چراغ های مزین به زر و سیم با زنجیرهای مسی از سقفآویزان بودند  و داخل طاق را روشن می كردند. و پنجره های مشبك نیز هركدام 20 شیشه ی دایره ای مزین به طلا و نقره داشت".

تاجر ونیزی كه حدود سال 886 ه . ق سومین سال سلطنت سلطان یعقوبآق قویونلواز تبریز دیدن كرده می نویسد : " جامع علیشاه بلندترین بناهای تبریز و دارای صحن بزرگی است . در میان صحن حوضی دارد كه چهار گوش است ، درازا و پهنایآن هركدام به اندازه صدقدم و ژرفایش شش پاست و پلكانی از كنار استخر به ایوانآن منتهی می شود . طاق شبستان مسجد به قدری بلند استكه اگر كمان كشی تیری در كمان مناسبی قرار دهد و رها كند ،هرگز به طاق شبستان نمی رسد . دور مسجد را با سنگ های نفیسی طاق بندی كرده اند و طاق بر روی ستون هایی از مرمر قرار دارد و مرمر به اندازه ای ظریف و شفاف است كه به بلور نفیس می ماند . این مسجد سه در دارد كه هركدام طاقی به عرض 40 و بلندی 20 پا دارد . ستون های دو سوی درها از سنگ مرمر نیست بلكه از سنگ های الوان ساخته شده است. بقیه ی طاق با گچ، مقرنس كاری و تزیین شده است".

در دوران قاجاریه  صحن ، محل زاویه و مدرسه ی علیشاه مبدل به انبار غلات و مخزن مهمات قشون گردید و حصاری دورآن كشیده شده و به نام ارك مشهور شد . ارك تبریز بارها هدف گلوله ی مهاجمان قرار گرفت وآسیب زیادی به دیوارهایآن واردآمد. در زمان انقلاب مشروطیت هم بناهای اطرافآن ، مخزن مهمات دولتی بود . این مخزن به دست مشروطه خواهان افتاد و باعث تقویتآنان گردید. ارك تبریز همیشه به صورت سنگری محكم و مسلط  بر شهر تبریز محسوب می شده است.

در اوایل حكومت پهلوی ، صحن ارك به صورت گردشگاه عمومی درآمد و باغ ملی نام گرفت . در حال حاضر در محوطه ارك مصلای جدید امام و مجموعه فرهنگی بزرگی در دست احداث است.

مسجد كبود ( فیروزهیاسلام )

جهانشاه قراقویونلو در سال 839 ه . ق برابر 1430 میلادی حكومت را به دست گرفت و به تدریج بر سراسر ایران تسلط یافت و چون تبریز پایتخت وی محسوب می شد ، درآبادانی و عظمت این شهركوشید.

از مهمترینآثار زمان وی مجموعه ی پر شكوه مسجد كبود ، خانقاه ، صحن و كتابخانه ی بزرگی بود كه به فرمان وی در كنار یكدیگر ساخته شدند.متاسفانه از همه ی این بناها تنها ویرانه های مسجدی به نام مسجد كبود باقی ماند. پس از بازسازی در سال های اخیر این مسجد تا حدودی شكل اولیه ی خود را بازیافته است.

هرچند بنای مسجد كبود را به صالحه خاتون دختر جهانشاه و نیز به جهان بیگم ، همسر او نسبت داده اند ولی كتیبه ی سردر ورودی مسجد ، بینان گذارآن را ابوالمظفر جهانشاه می شناساند و به این جهت به این بناها ( مظفریه ) نیز می گفته اند. بنای این مسجد به سركاری " عزالدین  قاپوچی " حاجب و معتمد دربار جهانشاه در سال 870 ه . ق به اتمام رسید. بیشتر سطوح این مسجد زیبا و ظریف با كاشی های معرق عالی پوشیده و به مناسبت رنگ فیروزه ای و كبودآن ، فیروزه ی اسلام نیز خوانده شده است .

خطوط متنوعنستعلیق ، نسخ ، كوفی ساده و تزئینی ، ثلث و طرح های دل انگیز اسلیمی به كار رفته در این  مسجد از " نعمت الله بن محمد بواب " خطاط و كاشی كار مشهورآن دوره است. سر در اصلی این مسجد ، نمونه ای بسیار ممتاز از هنر تزیینی كاشی كاری است . بر این سردر معرق ، كتیبه ای به خط رقاع در متن لاجوردی و زمینه ی سفید نصب شده كه از نظر زیبایی و كمال از عالی ترین مظاهر معرق كاری دوره ی اسلامی به شمار می رود . از متن كتیبه تاریخ ربیع الاول سال 870 هجری خوانده می شود.

سر در مسجد و دو مناره یآن دارای رواق گنبد داری بود كه به شبستان اصلی مسجد در زیر گنبد بزرگ متصل می شد. در طرفین رواق ، شبستان های متعددی وجود داشت كه هریك دارای طاق گنبدی بود و دیوارهای مسجد با روكشی از سنگ مرمر شفاف و كاشی معرق نفیس تزیین شده بود.

با قتل میرزا جهانشاه در سال 872 هجری در جنگ با اوزون حسن ، سردسته ی تركمانانآق قویونلو ( بایندری ) در صحرای موش دیاربكر ، كار تعمیر و توسعه ی بنا متوقف ماند.

همچنینزلزله ی سال 1193 ه . ق تبریز را به شدت در هم كوبید و مسجد كبود هم با همه ی استحكامش از این واقعه سالم نماند . طبق اسناد و مدارك و تصاویر مستند موجود ، از این بنای عظیم و نفیس ، جز سر در و چند جرز و پایه های شبستان ، سنگ های مرمر و قطعاتی ا ز كاشی های بدیع ، چیزی باقی نماند و اغلب سنگ نوشته های نفیس مرمری و كاشی های زیبایآن در سال های پس از زلزله ی 1193 ، توسط مردم برای تزیین ساختمان های جدید به كار رفت .

خوشبختانه در سال های اخیر این مسجد به نحو مطلوبی توسط متخصصان در حال بازسازی است و طرح بازیابی نقش و نگارهای داخلی مسجد در دست اجرا قرار دارد.

مسجد كبود بناب

از مساجد تاریخی بناب ، مسجد كبود متعلق به دوره صفویه است كه بر یازده ستون چوبی با سرستون های مقرنس كاری استوار شده است. این مسجد در یكی از كوچه های قدیمی بناب به نام"سیف العلما " و مجاور حمام تاریخی " قاضی " واقع شده است.

مسجد مجتهد

در سمت غربی بازار مسجد جامع ، روبه روی بازار نجاران ، یكی از بزرگترین و جالب ترین مساجد تبریز واقع شده است. این مسجد شصت ستون سنگی دارد كه در هفت ردیف قرار گرفته اند . سقف مسجد با هشتاد گنبد ضربیآجری پوشیده شده است. پنجره های این مسجد به شمال و غرب باز می شوند . نادر میرزا بنای مسجد را به" حاج میرزاباقرمجتهد " نسبت داده است.

مسجد ملا معزالدین

این مسجد در خیابان خواجه نصیر شهر مراغه واقع شدهو بنایآن مربوط به دوره صفویه است . به موجب كتیبه مرمری موجود در دیوار جنوبی ، مسجد در دوره شاه طهماسب اول در تاریخ 976 ه . ق بازسازی شد و سپس در دوره قاجار مجدداَ مرمت گردید.

مسجد بزرگ این بنا 36 ستون چوبی در چهار ردیف دارد كه از دیوار شمالی وارد محوطه مقبره شیخ معزالدین می شود. سنگ قبرهای موجود در محوطه حیاط و مقبره داخل مسجد دارای كتیبه های تاریخی نفیسی هستند. از این میان می توان به سنگ قبر مرمرین شیخ معزالدین اشاره نمود كه در حیاط شمالی جای دارد.

در صفه ی جلوی مسجد سنگ قبرهای دیگر مرمری قرار دارد كه تاریخ های 871 و 772 ه . ق را نشان می دهند. این سنگ نبشته ها معلوم می دارد كه از قرن هشتم تا روی كارآمدن شاه اسماعیل صفوی ، خاندان معزالدین در مراغه صدارت و نفوذ داشته اند.

مسجد مقبره

مسجد مقبره در اول بازار كفاشان تبریز واقع شده است. این مسجد به شكل مربعی است كه طول هر ضلعآن نزدیك 25 متر است و 9 ستون سنگی خوش تراش گنبدهای بلند ضربیآن را نگه داشته اند. در زلزله ی 1193 ه . ق سقف این مسجد فرو ریخت . در این واقعه " حاج میرزا مهدی قاضی طباطبایی " از جمله افرادی بود كه در زیر خاك مانده بودند. پس از این كه اواز زیر آوارجان سالم به در برد،بقیه ی زندگی خود را وقف خدمت به مردم و كارهای عام المنفعه نمود. او مسجد مقبره را توسعه داد و به صورت كنونی درآورد . همچنین قسمتی از راسته بازار را احداث كرد. او حمام قاضی ، مسجد میرزا مهدی ، مدرسه ، حمام ، سرا و یخچال میرزا مهدی و ده ها بنای دیگر را ایجاد و یا تجدید عمارت نمود.

پس از وفات میرزا مهدی قاضی طباطبایی در سال 1241،جسد او را در همان مسجد دفن كردند وآنجا را مقبره نامیدند. دركنار قبر مرحوم حاج میرزا مهدی قاضی طباطبایی چند نفر دیگر از جملهآیت الله شهید " سید محمد علی قاضی طباطبایی " كه در سال 1362 شمسی به شهادت رسید ، مدفون هستند.

مسجد ملا رستم

این مسجد در میدان ملا رستم در خیابان اوحدی شهر مراغه واقع شده است . سر در بلند ورودی مسجد دارای قوس جناغی و مقرنس كاری های گچی است. در حاشیه سر در مسجد از گچ بری های شبكه ای و تزیینات هندسی استفاده شده و كتیبه ای از سنگ مرمر در كنار این سردر ورودی به چشم می خورد.

شبستان مسجد ملا رستم دارای 35 ستون چوبی درپنج ردیف است كه سقف چوبی مسجد را نگه داشته اند . ستون ها و سرستون های چوبی مسجد از تزیینات زیبایی برخوردار است.

مسجد ملا رستم كتیبه تاریخی ندارد. دركتاب"دافع الغرور"بنای مسجد ملا رستم به حاجی علیخان مقدم مراغه ای ( حاجب الدوله ) نسبت داده شده است.ولی می توان بنایآن را متعلق به دوره صفویه دانست كه در دوره قاجاریه نیز بازسازی شده است .

مسجد مهرآ

بادمسجد تاریخی مهرآباد در كنار میدان بزرگ مهرآباد شهر بناب واقع است . در كنار مسجد ، گرمابه تاریخی مهرآباد قرار دارد. ابعاد شبستان مسجد 19 در 30 متر و دارای 20 ستون چوبی با پایه های سنگی و سرستون های زیبا به ارتفاع 5/4 متر است . بنا به نظر دكتر ورجاوند طراحی سرستون های چهل ستون اصفهان برگرفته از این سرستوناست. رنگ آمیزی و طراحی های سرستون ها در نوع خود بسیار جالب و منحصر به فرد است. بر دیوار قسمت شمالی كتیبه ای به خط ثلث وجود دارد كه معلوم می دارد هزینه این مسجد توسط " بی بی خانم " دختر " منصور بیك " پرداختشدهو بنایآن در سال 951 ه . ق ، زمان سلطنت شاه طهماسباحداث گردیده است.

مسجد مولانا ( سید المحققین )

در انتهای بازارچه " دباغ خانه " تبریز كه به وسیله ی بازارچه ی  كوچكی به بازار صادقیه راه دارد، مسجد تاریخی بسیار جالبی بنا شده است. این مسجد در سال 1322 ه . ق از طرف " حاج میرزا محمد رفیع طباطبایی " ملقب به " نظام العلما" بزرگ خاندان دیبا ساخته شد .

طول این مسجد نزدیك بیست و پنج متر و عرضآن در حدود پانزده متر است و دارای هشت ستون سنگی قطور است كه پانزده گنبد یكنواختآجری را نگه داشته اند . ستون ها همه سرستون های سنگی دارند و در دو ردیف قرار گرفته اند . نخستین امام این مسجد،مرحوم " حاج سید المحققین " فرزند نظام العلما بود .

مسجد میدان

این مسجد در كنار میدان معروف"گزاوشت"در شهر بناب ساخته شده و از بناهای تاریخی و دیدنی  بناب محسوب می شود. از خصوصیات این مسجد ستون ها و سرستون های چوبی با تزیینات بسیار جالب و پوشش زیبای سقف كاذب چوبیآن است.

نقوش گل و بوته و ترنج های سطح صندوق ها و تخته كوبی سرستون ها چنان زیباست كه توجه هر بیننده ای را به خود جلب می نماید .

ابعاد این شبستان مسجد 5/14 در 5/20 متر و دارای 18 ستون چوبی به ارتفاع 5/5 متر می باشد . در این مسجد كتیبه ای كه تاریخ بنایآن را معلوم كند وجود ندارد، اما بر اساس ویژگی های معماری می توان زمان ساخت را دوره ی صفویه دانست.

مسجد میرزا صادقآقا

در بازار مسجد جامع  تبریز در سمت شمال دالان مدرسه طالبیه و قسمت ورودی مسجد جامع ، مسجد " میرزا صادقآقا دینوری " واقع شده است. این مسجد 23 ستون سنگی قطور و خوش تراش و سرستون های سنگی مقرنس دارد كه 34 گنبدآجری نیم دایره ی كوتاه و منظم پوشش سقف ان را تشكیل می دهد. تاریخ بنای مسجد معلوم نیست اما نوع ستون ها و شیوه ی بنا حكایت از قدمتآن دارد .

مسجد میرزا مهدی قاری ( مسجد شهیدی )

این مسجد در قسمت جنوبی بازار قدیم نجاران تبریز واقع شده و بیست و چهار ستون سنگی و سیوپنج گنبد ضربی دارد . مسجد از شمال به جنوب امتداد می یابد و دارای ستون هایی در چهار ردیف است. سقف مسجد تقریباَ بلند و فضایآن روشن و دلگشاست.

این مسجد را مسجد شهیدی نیز می نامند . این امر ازآنجا ناشی شده كه از سال 1326 هجری شمسی مرحومآیت الله حاج میرزا فتاح شهیدی كه از مجتهدین اعلم و صاحب رساله و مورد احترام مردم تبریز بود ، چند سالی نماز ظهر و عصر را درآنجا می خواند.

کتاب میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی

زهره پری نوش - سایت تبیان