یادداشت های جلال از چه حرف می زند؟

خواهرزاده جلال آل احمد می گوید در صورت به دست آوردن مجالی برای انتشار کامل یادداشت های پیدا شده از جلال، حرف های ناشنیده این نویسنده، شنیده خواهد شد.

یک سال و نیم قبل، خبر کشف یادداشت های روزانه جلال آل احمد در جامعه ادبی ایران پیچید. یادداشت هایی که سال های سال مفقود بودند، یا به تعبیر درست تر، از دیده ها پنهان مانده بودند.
در آن موقع، خیلی از مطالعات آنها را از یاد برده بودند و خیلی ها هم باور نمی کردند که یادداشت های مزبور به این زودی ها آفتابی شوند. اما پس از فروش منزل این نویسنده به شهرداری تهران در اوایل سال ۱۳۹۳ و به دنبال اسباب کشی خواهر سیمین دانشور از این منزل، این یادداشت ها در میان وسایل شخصی جلال آل احمد در این خانه پیدا شد و در اختیار محمد حسین دانایی، خواهرزاده جلال آل احمد قرار گرفت.
این یادداشت ها که تا پیش از این تنها در حد نام و یادی از آنها سخن به میان آمده بود، چند ماه بعد از فوت جلال آل احمد در سه نسخه تکثیر شده بودند. یک نسخه در اختیار سیمین دانشور بود و دو نسخه دیگر هم در اختیار شمس آل احمد و پرویز داریوش که اوصیای جلال آل احمد بودند. پس از فوت داریوش، از سرنوشت نسخه در اختیار او هرگز خبری منتشر نشد و شمس آل احمد و سیمین دانشور نیز از هرگونه اظهارنظری در این زمینه به صورت صریح خودداری می کردند.
خواهرزاده آل احمد که یک و نیم سال قبل ضمن رونمایی از یادداشت های مکشوفه، درباره چگونگی پیداشدن آنها به اظهارنظر پرداخته بود، اینک برای نخستین بار جزییاتی از محتوای این آثار را ارایه داد.

یادداشت های جلال چه می گویند؟

دانایی درباره محتوای متنی این دفترچه ها گفت: من در فاصله پیداشدن کتابچه ها تا به حال دو بار آنها را خوانده ام، البته قبلاً هم در سنین جوانی، یعنی در سال ۱۳۴۸ که از آنها کپی تهیه می کردم، بخش هایی از آنها را به صورت جسته و گریخته خوانده بودم و به شدت هم تحت تأثیر قرار گرفته بودم. حتی گاهی در این کتابچه ها و ضمن خاطرات مرحوم جلال با مسایلی و حقایقی یا تحلیل های عجیب و غریبی روبرو می شدم که وحشت می کردم، نفسم بند می آمد و دیگر نمی توانستم به خواندن ادامه بدهم و مطلب را تمام کنم.
وی می افزاید: در آن موقع، به نظرم می رسید که او خیلی بی باکانه وارد حوزه های ممنوعه می شود و پرده هایی را بالا می زند که تحملش بیش از توان یک جوان ناپخته است، اما الآن که بعد از پنجاه سال بار دیگر به مطالب مزبور دسترسی پیدا کرده ام، متوجه می شوم که آن برداشت ها و آن حس خام دوران جوانی درباره متون مزبور چندان هم بیجا و بی مورد نبوده است.
دانایی تصریح می کند: صاحب نظران معمولاً آثار جلال آل احمد را در چهار دسته طبقه تقسیم بندی می کنند: مقاله ها، قصه ها، ترجمه ها و دست آخر هم یادداشت ها و گزارش ها. حال به نظرم می رسد که اگر این چهار کتابچه محتوی خاطرات تقریباً روزانه جلال آل احمد چاپ شوند، آنوقت یک طبقه یا یک گروه تازه به مجموعه آثار وی اضافه خواهد شد.
خواهرزاده جلال معتقد است: این یادداشت ها، جسورانه ترین و بی باکانه ترین و در عین حال، رئالیستی ترین اثر آل احمد هستند، دقیق ترین حدیث نفس یا گزارش از آنچه در سویدای ضمیر یا در زوایای ذهن یک نویسنده یا یک روشنفکر یا یک فعال سیاسی جریان داشته و هیچکس هم به آنها دسترسی نداشته جز خودش. یادداشتها چیزی است فراتر یا حداقل متفاوت از «غرب زدگی» و «در خدمت و خیانت روشنفکران» و «سنگی بر گوری». بنابراین، کشف این یادداشت ها، به منزله کشف تازه نویسنده آنها است.

جسارت های نوشتاری آل احمد

دانایی در همین زمینه به جسارت آل احمد در نگارش این یادداشت ها اشاره کرده و می گوید: زنده یاد جلال آل احمد آدم بسیار شجاع و بسیار صریحی بود. این دو صفت را در همه آثارش می توان دید. او همه چیز زمانه را به وضوح دیده، به وضوح فهمیده و به وضوح و بدون پرده پوشی بیان کرده است.
وی ادامه می دهد: حتماً خیلی هیجان انگیز است خواندن داستان زندگی کسی که داستان زندگی صدها نفر را با آن همه صراحت و صداقت نوشته است. آل احمد این صراحت و صداقت را هم در رفتارهای شخصی داشت و هم در گفتارها و رفتارهای جمعی. نه با خودش تعارف داشت و نه با دیگران. از هیچکس هم نمی ترسید. این خاطرات نمایشگاهی از اینگونه پروازهای جسورانه و مرزشکنی هاست. او در همه حوزه ها ورود نافذ و عمقی داشت و ماحصل برداشت هایش را هم در یادداشت هایش انبار کرده است، چه درباره آدم های دور و بر خودش، مثل اعضای خانواده و شاگردان و همکاران و اهالی محل، یا اهالی سیاست و مطبوعات و به طورکلی، فعالان اجتماعی داخلی و چه در مورد شخصیت های فرهنگی و سیاسی خارجی که در آن دوره ها مطرح بودند، مثلاً شخصیت هایی مثل ژان پل سارتر فرانسوی که خیلی ها او را قبول داشتند و آثارش را مثل کتاب مقدس دست به دست می کردند، یا کسی مثل آندره ژید که از نظریه پردازان معروف حوزه سیاست بود و وقتی که پشت پرده آهنین شوروی را دید، کتاب معروف «بازگشت از شوروی» را نوشت و انتقاداتی از لنینیسم و استالینیسم مطرح کرد.
دانایی افزود: جلال در این یادداشت ها گزارش می دهد که چگونه دور دنیا می گردد و مثلاً آدمی مثل آنتونیو گرامشی را پیدا می کند تا بتواند از زبان او یا به کمک او حرف هایش را بزند و آنها را به کرسی بنشاند. این خاطرات نشان می دهند که او از این کارها لذت می بُرد و ایمان داشت که دارد رسالت اجتماعی اش را ادا می کند.

آل احمد و فریب کیهان وقت

دانایی در ادامه می گوید: جلال شبیه همین تاکتیک متقابل یا رودست زدن را در مورد سناریوی مصباح زاده هم بکار برد، یعنی وقتی که گلستان در جلب نظر روشنفکران برای همکاری در انتشار «کیهان ماه» شکست خورد، حضرات مستقیماً با جلال تماس می گیرند به این امید که شاید جلال را تطمیع کنند و به هدف خودشان برسند، ولی جلال فرصت را مناسب می بیند برای رودست زدن و ضمن قبول پیشنهاد همکاری مصباح زاده برای انتشار «کیهان ماه» عملاً این ماهنامه را به جایی می کشد که به یک لانه زنبور علیه رژیم پهلوی تبدیل می شود. جالب اینکه زنده یاد جلال آل احمد اولین بخش رساله معروف «غربزدگی» اش را هم در همین مجله متعلق به مؤسسه کیهان چاپ می کند! به هر حال، وقتی که حضرات متوجه این رودست می شوند، دستور توقیف و تعطیل شدن «کیهان ماه» را می دهند.
دانایی در ادامه به تلاش دستگاه حکومتی پهلوی برای انزوای آل احمد نیز اشاره می کند و می گوید: من از خلال این یادداشت ها متوجه شدم که جلال چنان اقتدار و نفوذی در میان اهالی فرهنگ زمان خود داشته که بالای نود درصد آنها بدون اجازه یا اشاره او دست به هیچ نوع عمل اجتماعی نمی زدند و هیچ کار سیاسی مشخصی را انجام نمی دادند. افرادی مثل مرحوم اخوان، شاملو، ساعدی، براهنی، سید جوادی و حتی بزرگترهایی مثل نیما و خلیل ملکی هم در حوزه فعالیت های خود منتظر می ماندند تا نشانه هایی از طرف جلال برسد.

چالش های انتشار یادداشت های جلال

بخش پایانی این گفتگو به چالش های پیش رو برای انتشار این یادداشت ها اختصاص یافت. دانایی در این زمینه می گوید: این یادداشت ها سرانجام منتشر خواهند شد و این امانت سرانجام به دست صاحبان اصلی اش، یعنی به دست مردم خواهد رسید، ولی باید صبر کنیم تا شرایط برای تحقق صحیح این خواسته مهیا شود.
وی در تشریح این شرایط می گوید: راستش، هیچ آدم منصفی راضی نمی شود که به خاطر بعضی ملاحظات گذرا، این اثر ادبی و تاریخی بی نظیر به طور ابتر و بی یال و دم و اشکم منتشر شود، چون این کار خیانتی است هم به جلال آل احمد و هم به ذات فرهنگ و ادب فارسی و هم به هموطنانمان.
دانایی تصریح می کند: مرحوم شمس آل احمد و خانم سیمین دانشور هم که هر دو وصی جلال بودند و امکانات زیادی هم در اختیارشان بود، به احتمال زیاد به ملاحظه همین امر بود که طی چهل و چند سال گذشته، دست به انتشار این خاطرات نزده اند اما مردم و مخصوصاً جامعه ادبی کشور حق دارند که یادداشت های جلال آل احمد را بخوانند .
خواهرزاده زنده یاد جلال آل احمد در پایان این گفتگو تأکید می کند: انصاف نیست که ما هم مرتکب همان کاری بشویم که خودمان از آن انتقاد می کنیم. آنچه مهم است، نشان دادن چهره درست آل احمد است. آل احمد واقعی، آل احمد این یادداشت هاست.