تعالیم عام و خاص اخلاق در حوزه اقتصاد

دین مبین اسلام به اخلاق اهمیت زیادی داده است؛ یکی از مهمترین حوزه هایی که اخلاق در آن نقش بسزایی دارد اقتصاد و تجارت است. آموزه های اخلاقی اسلام بسیار زیادند و همه عرصه های اقتصاد را در بر می گیرند. قسمت عمده این تعالیم اخلاقی متوجه خود فرد می شود تا هنگامی که به فعالیت اقتصادی می پردازد علاوه بر این که اقتصاد را به درجه بالای رشد و شکوفایی برساند قدمهای بزرگی نیز در مسیر کمالات بردارد.

آموزه های اخلاقی اسلام در حوزه عمل اقتصادی

قسمتی از تعالیم اخلاقی اسلام به طور مستقیم به عملکرد کارگزاران در بخشهای گوناگون اقتصاد مربوط می شود.این آموزه ها را می توان به دو قسمت کلی تقسیم نمود :

1. تعالیم عام که در تمامی حوزه ها یا بیشتر آنها کاربرد دارد.

2. تعالیم اختصاصی هر بخش.

تعالیم عام

الف) عدل و انصاف: در آموزه ‌های اسلامی، عدالت، محوری ‌ترین اصلی است که باید به عنوان یک حق طبیعی در مورد همه آحاد جامعه رعایت شود و مومنان نه تنها می ‌بایست عدالت را به عنوان یک حق طبیعی مطالبه کنند، بلکه موظف هستند که در تمام زندگی خود، آن را مراعات کنند.

از نظر اسلام، عدالت اقتصادی بسیار مهم است؛ زیرا مطابق آیه قرآن، اقتصاد، مایه قوام زندگی اجتماعی است: «وَلاَ تُۆْتُواْ السُّفَهَاء أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیَامًا وَارْزُقُوهُمْ فِیهَا وَاکْسُوهُمْ وَقُولُواْ لَهُمْ قَوْلًا مَّعْرُوفًا؛ و اموال خود را که خداوند آن را وسیله قوام [زندگى] شما قرار داده به سفیهان مدهید و[لى] از [عواید] آن به ایشان بخورانید و آنان را پوشاک دهید و با آنان سخنى پسندیده بگویید»(1) و هرگونه اختلال و ظلم در نظام اقتصادی به معنای فروپاشی جامعه و بحران در آن است. از این رو، ماموریت پیامبران را عدالت در جامعه دانسته است، زیرا اسلام بر آن است تا انسان ‌ها را در جامعه به کمال شایسته و بایسته برساند تا بتوانند خلافت الهی را عهده‌ دار شوند.

با این تفاسیر، مفاهیم اقتصادی در اسلام ارتباط تنگاتنگی با موضوع عدالت دارند و از آنجا که پیامبران نیز به منظور برپایی قسط و عدل در جامعه و سوق دادن جامعه در جهت سعادت اخروی مبعوث شدند، احادیث و بیانات ایشان در ارتباط با اقتصاد از بن‌مایه عدل و داد بی‌نصیب نیست.

عدالت شعب زیادی دارد، یکی از آن شعب رعایت انصاف است. انصاف یکی از بهترین، روشن ترین و دقیق ترین معیارها برای تنظیم روابط فردی و اجتماعی می باشد. این ملاک در تمامی روابط از جمله روابط اقتصادی کاربرد دارد و همه بخشهای تولید، توزیع، تجارت و مصرف را در بر می گیرد.

ب) ایثار و احسان: احسان یعنی اینکه با دیگران بهتر از آن رفتار کنیم که دوست داریم با ما رفتار نمایند و ایثار به معنای این است که امکاناتی که به آن نیاز داریم در اختیار دیگران قرار دهیم. عدالت و احسان دستور صریح خداوند است: إن الله یأمر بالعدل والاحسان (2) امیر مۆمنان (علیه السلام) در تفسیر آیه فرمود: العدل: الانصاف، والاحسان: التفضل (3).

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «من اصبح و لم یهتم بامور المسلمین فلیس منهم و من سمع رجلا ینادی یا للمسلمین فلم یجبه فلیس بمسلم». «هرکس صبح کند بدون آن که قصدش رسیدگی به امور مسلمانان باشد، از مسلمانان نیست و هرکس صدای مردی را بشنود که مسلمانان را به یاری می طلبد و به یاری او نشتابد، مسلمان نیست»(4)

تعالیم اختصاصی بخشهای مختلف

الف) کار: اسلام کار و فعالیت اقتصادی را دارای ارزش و عبادت دانسته و بیکاری را به شدت نکوهش کرده است. هنگامی که حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) به کسی علاقمند می شد می پرسید آیا شغلی دارد؟ اگر می گفتند نه می فرمود: از چشمم افتاد (5). کار علاوه بر کسب درآمد سبب عزت، رشد عقلانی و سلامت جسمی و نشاط روحی می شود. انسان باید در کاری که به عهده می گیرد تخصص داشته باشد و خود را امانتدار بداند و به دنبال کسب رضایت مراجعین خود باشد.

ب) تولید: قرآن کریم آباد کردن زمین را مأموریت انسانها می داند(6). بنابر این بر تمامی آحاد جامعه اسلامی فرض است که در حد توان در این مسیر قرار گیرند. افزایش توان تولیدی همچنین موجب رفاه جامعه اسلامی می شود که مطلوب خداوند است، اما توجه به یک مطلب لازم است: همانگونه که فقر پیامدهای منفی و مخربی دارد رفاه نیز دارای آفات زیادی است. رفاه در بسیاری اوقات زمینه غفلت از خداوند و مستی را فراهم می کند.

ج) توزیع: یکی از مهمترین توصیه ها سفارش به مواسات است. مواسات یعنی این که انسان دیگران را در امکانات خود شریک سازد. کلینی از ابو بصیر از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده که فرمود: «هرگاه یکی از شیعیان ما نزد برادر مسلمانش برود و از او در انجام حاجتش یاری بخواهد و او با این که تواناست، کمکش نکند، خدا او را به قضای حاجت های گروهی از دشمنان ما، مبتلا می کند تا بر این کار او را در روز قیامت عذابش کند.»(7) در جامعه اسلامی افرادی که تمکن مالی دارند باید قسمتی از درآمد خود را به عنوان مالیاتهای واجب خمس و زکات بپردازند، بخشی را انفاق کنند، قسمتی را سرمایه گذاری نمایند و بخش دیگر را مصرف نمایند. به این ترتیب افرادی هم که به هر دلیل از درآمد کافی برخوردار نیستند به متقاضیان بالفعل تبدیل خواهند شد.

د) تجارت: مراد تمامی مبادلات است. لازم است فروشندگان به سود کم راضی باشند و برای کسب سود از هر راه اقدام ننمایند. در این راستا باید از این گونه امور پرهیز نمایند: تبانی برای ایجاد انحصار فروش، تبلیغات کاذب، کم فروشی (تطفیف)، دروغ، ربا و پوشاندن عیب کالا. خریداران نیز باید از ایجاد انحصار خرید، مداخله در معاملات دیگران و اینگونه امور پرهیز نمایند.امام صادق (علیه السلام) فرموده: حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) فرمودند: هر کس به خرید و فروش می پردازد باید پنج خصلت را رعایت کند و درغیر این صورت نه بخرد و نه بفروشد: 1- ربا 2- سوگند 3- پوشاندن عیب (کالا) 4- ستودن کالا هنگام فروش 5- مذمت کالا هنگام خرید.(8).

ه) مصرف: در مورد مصرف می توان چهار سطح را در نظر گرفت :

1. رفع نیازهای ضروری: مصرف در این حد لازم است .

2. حد کفاف: انسان در سطحی که شۆن اجتماعیش اقتضا می کند مصرف می نماید. این حد مصرف مطلوب اسلام است. به کسانی که تمکن ندارند می توان از زکات و خمس برای مصارف ضروری و حد کفاف کمک نمود.

3. مصرف بالاتر از کفاف تا وقتی به اسراف نرسیده نامطلوب است. در مورد این سطح از مصرف توصیه های اکیدی به قناعت بعمل آمده است. یکی از زیبائیهای تعالیم اسلام در همه زمینه ها و از آن جمله مصرف حفظ کرامت انسان است. رعایت قناعت تأمین کننده این مهم است.

4. اسراف و تبذیر: این سطح تحریم گردیده است.

کلام آخر:

بنابراین در حوزه اخلاق اقتصادی لازم است افراد هم تعالیم عام از قبیل عدل و انصاف، ایثار و احسان را رعایت کنند و هم تعالیم خاصی چون کار و تولید،توزیع و مصرف در حدنیاز های ضروری را.

پی نوشتها:

1ـ نساء/5.

2ـ نحل/90.

3ـ وسایل الشیعه، ج 16، ص291.

4ـ کلینی، اصول کافی، ج‌2، ص163.

5ـ مستدرک الوسایل، ج 13، ص 11.

6ـ هود/61.

7ـ کلینی، اصول کافی، ج2، ص366.

8ـ علامة حلی، تذکرة الفقهاء، ج1، 516.