ادبیاتی با ریشه مقاومت

گنجینه ارزشمند زبان فارسی در دو بستر نظم و نثر نوشته شده است؛ ادبیاتی که با پشتوانه‌ای غنی از اندیشه‌ها، باورها و اعتقادات گذشتگان ما سرچشمه گرفته است. مقاومت و پایداری همواره در تاریخ ادبیات بخش عمده‌ای را به خود اختصاص داده است؛ از اثر سترگ فردوسی گرفته تا منظومه‌های پهلوانی که طی قرون متمادی برای اثبات حقانیت ایرانیان خلق شده، همه آثاری است که در خود بارقه‌ای از پایمردی مردان و زنان این مرز و بوم دارد.

 
پس از وقوع انقلاب اسلامی و هشت سال دفاع مقدس نیز ادبیات سعی داشته رسالت خود را به بهترین شکل انجام دهد و بسیاری از شاعران، نویسندگان و نمایشنامه نویسان از کنار این موضوع براحتی عبور نکرده اند. در این میان، دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی از این قافله عقب نمانده و پس از تأسیس رشته با قدمت زبان و ادبیات فارسی، بسیاری از استادان و صاحبنظران درصدد برآمدند تا گرایش های متفاوتی برای این رشته در مقطع تحصیلات تکمیلی ایجاد کنند. در میان گرایش های پیشنهادی چون نقد ادبی، ادبیات داستانی و ادبیات معاصر، گرایش ادبیات مقاومت با توجه به پیشینه ایران در ادبیات حماسی و پایداری گوی سبقت را از سایر گرایش ها ربود و از نیمه اول سال تحصیلی 88 ـ 87 براساس مجوز شورای گسترش آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در مقطع کارشناسی ارشد ایجاد شد.
نخستین دانشگاهی که اقدام به تأسیس این رشته کرد، دانشگاه باهنر کرمان بود، چرا که نخستین بار پیشنهاد ایجاد این رشته در اولین کنگره سراسری ادبیات مقاومت که در کرمان برگزار شد، ارائه گردید. استادانی که برای تدریس در این رشته انتخاب شدند، اغلب از اعضای هیأت علمی همین دانشگاه و تعدادی نیز از استادان صاحب کرسی هستند که از دانشگاه های دیگر دعوت شدند.
اهداف گرایش ادبیات مقاومت چیست؟
احمد امیری خراسانی، از استادان دانشگاه باهنر کرمان و بانیان راه اندازی رشته ادبیات مقاومت درباره چگونگی و اهداف تأسیس این رشته می گوید: گرایش ادبیات مقاومت، پس از پنج سال تلاش و همکاری انجمن ادبی دفاع مقدس کرمان، دانشگاه باهنر این شهر، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس کرمان و تهران و همکاری بی دریغ وزارت علوم و بعد از نوشتن سرفصل ها تصویب شد و از مهر 87 در دوره کارشناسی ارشد و با پذیرش شش دانشجو (روزانه سه نفر، شبانه سه نفر) کارش را آغاز کرده است.
وی با بیان این که پیش از این قرار بوده رشته مذکور با عنوان ادبیات پایداری کارش را آغاز کند، افزود: کمیسیون های تخصصی که برای این رشته تاسیس شده بودند، بعد تشخیص دادند بار معنوی کلمه مقاومت از پایداری بیشتر است و به همین دلیل تغییر عنوان یافت. در این رشته دانشجویان، ادبیات مقاومت کشورهای فلسطین، عراق، افغانستان، بوسنی و هرزگوین و کشورهای دیگر از جمله شمال آفریقا را می آموزند.
وی درباره عنوان انتخابی برای این گرایش می افزاید: برای این رشته ادبیات پایداری را یک ادبیات مستمر در طول تاریخ در نظر گرفتیم و معتقدیم در طول تاریخ هر نوع ایستادگی در مقابل دشمنان خارجی و گاهی استبداد داخلی مقاومت و پایداری است. ادبیات پایداری از نگاه ما ادبیاتی متعهد و ملتزم است که محصول اندیشه یک ملت، شعرا، حکما و حتی عرفاست که از کتاب های ارزشمند مذهبی ما مانند قرآن کریم، نهج البلاغه، احادیث و سیره پیامبر اکرم(ص) نشأت گرفته است. این ادبیات، پشتوانه ای قوی برای جوانانی است که امروز بیش از هر زمانی شیفته ادبیات غربی شده اند و ما وظیفه داریم آنها را با این گنجینه سترگ آشنا کنیم.
به گفته امیری خراسانی، عناوین و سرفصل های دکترای این رشته تدوین و به وزارت علوم فرستاده شده و با پیگیری مسئولان این وزارتخانه و خود دانشجویان در آینده دوره دکترای ادبیات پایداری نیز در دانشگاه باهنر کرمان برپا شود.
سرفصل های گرایش ادبیات مقاومت
بعد از کرمان، دانشگاه های سمنان، تهران و شیراز نیز نسبت به ایجاد این رشته اقدام کردند. سرفصل های دروس رشته ادبیات مقاومت، طوری تدوین شده که دانشجویان علاوه بر آثار ایرانی، آثار مربوط به ادبیات مقاومت نویسندگان و شاعران دیگر ملت های جهان را بخوانند.

دانشجویان رشته ادبیات فارسی با گرایش مقاومت طی تحصیل خود علاوه بر دروس مشترک با رشته ادبیات فارسی (ادبیات محض) از جمله صرف و نحو عربی، نظم و نثر عربی و زبان تخصصی با دروس تخصصی دیگری آشنا می شوند. از جمله:
تحقیق در متون نظم ادبیات مقاومت: در این درس که ریشه در ادبیات منظوم حماسی فارسی دارد، متونی چون شاهنامه فردوسی، قصاید ناصرخسرو، اشعار عبید زاکانی، سیف فرغانی و شعرای دوره مشروطه مانند فرخی یزدی به دانشجویان آموخته می شود.
تحقیق در متون نثر ادبیات مقاومت: از دیگر دروس تخصصی رشته ادبیات مقاومت، تحقیق در متون نثر ادبیات مقاومت است. در این درس دانشجویان با متون منثور کلاسیک مانند تاریخ بیهقی، تاریخ جهانگشای جوینی، نفثه المصدور و از دوران معاصر با چرند و پرند دهخدا و نویسندگان عصر انقلاب اسلامی و دفاع مقدس آشنا خواهند شد.
یکی دیگر از مهم ترین دروس این گرایش، حماسه های مذهبی و تاریخی است که در این درس منظومه های مذهبی از قرن چهارم هجری تا پایان دوره قاجار تدریس و بخش هایی از آن برای دانشجویان توضیح و تبیین می شود.
دانشجویان در این رشته علاوه بر دروس مذکور، دروسی چون روش تحقیق در ادبیات مقاومت، سبک شناسی ادبیات مقاومت، آشنایی با ادبیات انقلاب اسلامی، آشنایی با ادبیات دفاع مقدس، نقد ادبیات مقاومت و ادبیات مقاومت جهان را به صورت تخصصی می آموزند.
دکتر عبدالحسین فرزاد، استاد ادبیات عرب که هم اکنون تدریس درس ادبیات مقاومت جهان را در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب به عهده دارد، راه اندازی رشته ادبیات مقاومت را ضروری می داند و بیان می کند: یکی از مکان هایی که بالقوه در ادبیات جنگ و مقاومت نقش دارد، دانشگاه است که می تواند نور علم را بر این ادبیات بتاباند.
وی با پذیرش این موضوع که هم اکنون تدریس رشته ادبیات مقاومت در دانشگاه ها با مشکلاتی مواجه است، افزود: این رشته هنوز با ناپختگی هایی مواجه است، اما دانشگاه ها به شکل مطالعاتی با این رشته برخورد می کنند و با گذشت چند نسل از تدریس آن و افزایش فارغ التحصیلان، این رشته جای خود را در میان سایر رشته های دانشگاهی باز خواهد کرد.
ادبیات دفاع مقدس، سرفصلی اساسی در رشته ادبیات مقاومت
همه تاریخ های مهم جهان در روند ادبیات تاثیرگذار هستند. انقلاب اسلامی و جنگ هشت ساله از این قبیل تاریخ ها محسوب می شود که ادبیات فارسی را با کیفیات گوناگون دچار تغییرات عمده کردند. داستان شکل گیری ادبیات جنگ نیز از نخستین سال وقوع آن قابل پیگیری است.
اسفند 1359 زمانی که قیصر امین پور این شعر را سرود «می خواستم / شعری برای جنگ بگویم / دیدم نمی شود / دیگر قلم زبان دلم نیست...» احتمالا نمی توانست حدس بزند، این نوع ادبیات در کمتر از 30 سال بعد، در قالب یک رشته مستقل در دانشگاه تدریس شود. هرچند این ادبیات پیشگامان بزرگی چون سیدحسن حسینی و سلمان هراتی را نیز در تاریخ خود دارد و اگر آنها هم اکنون در قید حیات بودند، شاید سرنوشت تدریس این رشته به دست مبدعان آن رقم می خورد.
بدیهی است، با گذشت سال ها از عمر انقلاب و جنگ، ورود ادبیات مقاومت به عنوان گرایش در مقطع کارشناسی ارشد، ضروری و خرسند کننده است. این احساس ضرورت از آن روست که نگاه تخصصی تر و جزئی نگرتر به همه مقولات، می تواند راه گشاتر باشد و منتج به دستاوردهای دقیق تری شود، اما مشکلاتی نیز بر سر راه این گرایش نوپا وجود دارد که از آن میان می توان به موارد زیر اشاره کرد:
دروسی که در رشته ادبیات مقاومت طراحی شده در وهله نخست بار سنگینی را به دوش می کشد ولی این دروس در طول تدریس با مشکلاتی چون خلأ منابع مواجه می شوند. کتاب هایی که برای این دروس تدوین شده، به دلیل مشکلات کمی و کیفی پاسخگوی نیاز دانشجویان این رشته نیست و بیشتر استادان نیز از منابعی که برای تدریس رشته ادبیات فارسی بهره گرفته می شود، استفاده می کنند و دروس مدونی برای این رشته تألیف نشده است.
با در نظر گرفتن این موضوع که رشته ادبیات مقاومت رشته ای نوپا در مقطع تحصیلات تکمیلی است، این مشکلات طبیعی به نظر می آید ولی کاش پیشنهاددهندگان به فکر تدوین منابعی برای تدریس بهتر این رشته قبل از راه اندازی آن بودند.
باید پذیرفت، گرایشی که با نام ادبیات مقاومت در دانشگاه های امروز ما پنج سال از عمر آن می گذرد، با مشکلاتی مواجه است که فقر پژوهشی و فقدان منابع و نبود استادان متخصص بخشی از آن است، اما این موضوع را باید به فال نیک گرفت. برای کشوری که بخش مهمی از تاریخش را حماسه، انقلاب و جنگ رقم زده، شناخت مولفه های پایداری ضروری و مهم است و دانشگاه هایی که اقدام به تأسیس این گرایش کرده اند، باید نگاه جدی تری به آن داشته باشند تا همه اقشار بویژه جوانان با مولفه های مقاومت و پایداری آشنایی بیشتری پیدا کنند.