تبیان، دستیار زندگی
ناصرالدین شاه در شیوه مذاکره کردن و داد و ستد امتیاز در میان شاهان قاجار سبک ویژه ای برای خود داشته است!
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

مذاکره به سبک ناصرالدین شاه


ناصرالدین شاه در شیوه مذاکره کردن و داد و ستد امتیاز در میان شاهان قاجار سبک ویژه ای برای خود داشته است!
قاجارها در عرصه مذاکرات ید طولایی دارند البته مذاکراتی برای از بین بردن خاک، ثروت و منابع و بیش از همه عزت ایران و ایرانی. آنها در جنگ ها، قراردادهای حمل و نقل و قرارداد های نفتی بارها این موضوع را ثابت کرده اند. در این زمینه ناصر الدین شاه به خودی خود از طلایه داران لکه دار کردن عزت ایرانی و بستن قراردادهای ننگین است امتیازاتی كه كشورهای انگلیس و روسیه در زمان سلطنت وی به دست آوردند، كشور ایران را به یكی ازمستملكات آن دو تبدیل كرده بود.
ناصرالدین شاه

از جمله امتیازاتی که در این دوران به انگلیس داده شد می توان به  این موارد  اشاره کرد: 1. امتیاز تلگراف (1862م) 2. امتیاز رویتر (1872م) 3. امتیاز كشتیرانی بر روی كارون (1888م) 4. امتیاز بانك شاهنشاهی (1889م) 5. امتیاز  بخت‌آزمایی ـ لاتاری (1889م) 6. قرارداد امتیاز انحصار توتون و تنباكو (1889م) 7. امتیاز استخراج معادن نفت (1901م).
جداسازی افغانستان از ایران از طریق معاهده پاریس نیز امتیاز مهم دیگری بود كه انگلیسیها در دوره ناصری كسب كردند
اگر بخواهیم مجموعه قراردادهای ننگین این  دوران را مورد بازخوانی داشته باشیم در این مقال نمی گنجد بدین سبب به چند مورد از امتیازهای نفتی و حمل و نقل و... در این زمینه اشاره می کنیم:
امتیاز نفت ایران به خوشتاریا، روسیه
ناصرالدین شاه قاجار در سال 1313 ه. ق، امتیاز استخراج و بهره برداری از مخازن نفتی محال ثلاثه (تنکابن، کجور، کلار ستاق) را به شخصی به نام محمد ولی خان خلعتبری داد. این فرد مدتی بعد، امتیاز خود را به یک نفر گرجی تبعه روس به نام خوشتاریا واگذار کرد. امتیاز خوشتاریا با آغاز انقلاب روسیه و تغییر مشی سیاسی آن دولت لغو گردید و خوشتاریا برای ادامه همکاری با شرکت هلندی رویال داچ مذاکره کرد که این کار نیز نتیجه ای نداشت. کشور دیگری که در این زمان به منابع نفتی ایران چشم دوخته بود، آمریکا بود. این کشور با بریتانیایی ها به رقابت پرداخت و با اعلام ایده دروازه های باز و مخالفت با هر گونه انحصار و محدودیت، به سوی ایران آمد و در جلب نظر دولت ایران پیروز شد.
دولت ایران تمایل بیشتری به حضور آمریکا در ایران داشت، در صورتی که آنها برخی از نیازها را در قالب وام تأمین می کردند، امتیاز نفت به آنان تعلق می گرفت. سرانجام این موضوع جامعه عمل پوشید و امتیاز نفت شمال ایران به شرکت استاندارد اویل اعطا گردید و مجلس شورای ملی نیز آن را به تصویب رساند.

مخالفت مردم به رهبری حاج ملا علی كنی و آیت الله سید صالح عرب با این قرارداد، وقوع نهضت تنباكو و در نهایت مخالفت های روسیه با این معاهده كه منافع خود را در خطر می دید، ناصرالدین را شاه مجبور كرد تا سپهسالار را از صدارت معزول و بدنبال راهی برای لغو امتیاز باشد

شرکت نفت سینکلر
توافق ایران و آمریکا، عکس العمل روسها و واکنش انگلیسی ها را دربرداشت. سیاست مرموز بریتانیایی ها باعث شد تا بتوانند با آمریکا توافق هایی داشته باشند. مجلس شورای ملی ایران هم برای خارج کردن قرارداد از انحصار شرکت آمریکایی بعضی از مواد قرارداد را تغییر داد و آن را با اصلاحیه جدید به تصویب رساند. در این ماده، بعد از کمپانی استاندارد اویل، عبارت «یا شرکتهای دیگر آمریکایی که معتبر و مورد توافق هستند»، اضافه شد. این تغییر، شرکت های دیگر آمریکایی را به صحنه کشاند. یکی از آنها شرکت نفتی سینکلر بود. از جانب آن نماینده ای به تهران آمد و قراردادی منعقد شد که طبق آن امتیاز نفت خراسان، آذربایجان و گرگان در سال 1342 ه. ق به شرکت مذکور واگذار گردید.

امتیاز نفت کویر خوریان
ناصرالدین شاه قاجار در سال 1297 ه. ق امتیاز بهره برداری از معادن مس، سرب، زغال سنگ و نفت کویر خوریان (منطقه ای در سمنان) را به فردی به نام حاجی علی اکبر امین معادن اعطا کرد. این شخص قبل از انجام هر گونه اقدام موثری از دنیا رفت. پس از آن روسها با برنامه ریزی خود، زمینه را برای واگذاری این امتیاز به قهرمان خان سردار اعظم نوه دختری ناصرالدین شاه فراهم کردند.
وی این امتیاز را برای مدت هفتادسال و در قبال مبلغ سالانه دو هزار و پانصد تومان نقد از ورثه حاجی علی اکبر خریداری نمود و متعهد شد که در مدت پنج سال، سالانه چهار هزار و پانصد تومان و از سال پنجم به بعد سالی پنج هزار تومان، مال الاجاره به ورثه حاجی علی اکبر پرداخت کند. وقوع جنگ جهانی اول، قرارداد را با مشکل مواجه ساخت و ورثه حاجی علی اکبر آن را با سردار اعظم فسخ نمودند. آن گاه قرارداد دیگری با حاجی محمد صادق بانکی منعقد شد. او امتیاز را به مرتضی خان فتوحی قیام به مدت هفتاد سال اجاره داد و پس از آن، امتیاز را به خوشتاریا واگذار کرد. این شخص شرکتی به نام شرکت نفت خوریان تأسیس نمود که نتیجه ای نداشت که با خلع احمدشاه قاجار از سلطنت، انقراض حکومت قاجاریه و آغاز حکومت پهلوی، به فراموشی سپرده شد و تمامی قراردادهای مذکور را که توسط شاهان قاجار به امضا رسید را می توان اقدام ننگینی حساب کرد که جز ضرر و زیان سودی برای ایران نداشت و با نام قاجاریان در تاریخ ایران به ثبت رسید.
یک  قراداد  عجیب و غریب

سال پیش، آذر 1269 میزرا علی اصغر خان امین السلطان قراردادی با بوتسف سفیر روسیه در تهران امضا کرد که به موجب این قرار داد ایران تا 10 سال اجازه ی تاسیس راه آهن ندارد

_ پس از پایان دوره 10 ساله، درسال 1279 این قرار داد  10 سال دیگر در برابر وام 60 میلیون فرانکی روسیه تمدید شد

_ پس از پایان 10 سال دوم نیز به مدت 17 سال از تاسیس راه آهن در ایران جلوگیری شد

_ به این اضافه کنید 2 دوره تعلیق داوطلبانه 4 و 5 ساله به حکم شفاهی ناصر الدین شاه

_ و ایران 46 سال از ساخت راه آهن محروم شد

_ در حالی که در آن زمان همه ی اروپا و آمریکا و مستعمراتشان در حال ساخت راه آهن بودند

_ و ایران به واسطه ی این محرومیت نزدیک به نیم قرن از صنعت جاده سازی ، پل سازی ، تونل سازی ، موتور بخار (تکنولوژی روز آن زمان)، کارخانه های سیمان ، ذوب آهن ، نورد آهن ،کاربری علوم مهندسی مکانیک و مهندسی عمران (بیشترین کاربرد وقت در حمل و نقل)محروم شد
قراردادهای مذکور را می توان اقدام ننگینی حساب کرد که جز ضرر و زیان سودی برای ایران نداشت و با نام قاجاریان در تاریخ ایران به ثبت رسید.
قرارداد ننگین رویترز
 یكی از این امتیازات، در قالب قراردادی به نام رویتر بود كه در سوم مرداد 1251 در 24 ماده و در زمان صدارت میرزاحسن خان سپهسالار، بین یك انگلیسی آلمانی الاصل یهودی به نام بارون جولیوس دورویترز و ناصرالدین شاه منعقد شد. بر اساس آنچه در مفاد این قرارداد لحاظ شده بود، نشانگر آن بود كه همه زندگی اقتصادی و سیاسی ایرانیان برای مدت 70 سال در اختیار دولت انگلیس قرار داده شده است!

ناصرالدین شاه كه برای تهیه مقدمات سفرهای پرخرج خود به اروپا، هماره از خراج ملی كه در خزانه بود، استفاده می كرد، با كاهش اموال خزانه، به فكر طرح هایی برای گرفتن وام افتاد كه این قرارداد یكی از این طرح ها بود كه در عمل زمام امور كشور را به دست انگلیس سپرد، قراردادی كه در تحلیل و توجیه سپهسالار، آبادانی و نوگرایی برای كشور به همراه داشت و می توانست خزانه خالی را پر كند.
به موجب این امتیاز، ساختن هرگونه راه، راه آهن و سد از دریای مازندران تا خلیج فارس و بهره برداری از همه معادن ایران(بجز طلا و نقره)، ایجاد مجاری آبی، قنات و كانال برای كشتیرانی یا كشاورزی؛ ایجاد بانك و هر گونه كمپانی صنعتی در سراسر ایران؛ حق انحصار كارهای عام المنفعه؛ استفاده و بهره‌برداری از جنگل ها برای مدت 70 سال و استفاده از گمركات ایران به مدت 25 سال در ازای پرداخت شش میلیون لیره انگلیسی و سود 5 درصد در اختیار رویتر قرار گرفت.

قراردادهای مذکور را می توان اقدام ننگینی حساب کرد که جز ضرر و زیان سودی برای ایران نداشت و با نام قاجاریان در تاریخ ایران به ثبت رسید

ادوارد كوت نماینده رویتر و میرزاحسن خان سپهسالار، ازجانب ناصرالدین شاه دارای اختیارات تام برای مذاكره و انعقاد این امتیازنامه بودند.
این معاهده آن چنان عجیب و بی سابقه بود كه برخی آن را بخششی بزرگ و پاره‌ای آن را فروش یك مملكت تعبیر كردند، چرا كه به موجب این امتیاز ایران استقلال سیاسی - اقتصادی خود را از دست داد و بدون جنگ و خونریزی تبدیل به مستعمره انگلستان ‌شد.
ناصرالدین شاه كه بعد از انعقاد این قرارداد راهی سفر اروپا شده بود، پس از بازگشت با موج اعتراض ها و مخالفت ها نسبت به انعقاد این معاهده مواجه شد كه خواسته معترضین بركناری سپهسالار و لغو امتیاز رویتر بود.
مخالفت مردم به رهبری حاج ملا علی كنی و آیت الله سید صالح عرب با این قرارداد، وقوع نهضت تنباكو و در نهایت مخالفت های روسیه با این معاهده كه منافع خود را در خطر می دید، ناصرالدین را شاه مجبور كرد تا سپهسالار را از صدارت معزول و بدنبال راهی برای لغو امتیاز باشد.
ناصرالدین شاه پس ازمشورت با مخالفین ودرباریان به این نتیجه رسید كه برای لغو قرارداد باید ازخود میرزاحسین خان سپهسالار( صدراعظم معزول) كمك گرفته شود. بنابراین سپهسالار را به تهران فراخواند و ضمن انتصاب وی به وزارت امور خارجه ، او را مامور لغو امتیازنامه كرد. ماموریت سپهسالار در این مقام فسخ امتیاز رویتر و تامین حسن روابط با روسیه بود.
سپهسالار نیز به بهانه این كه رویتر در موعد مقرر عملیات احداث راه آهن و بهره برداری از معادن را شروع نكرده است، لغو این قرارداد را به نماینده رویتر و سفارت انگلیس ابلاغ كرد.

هرچند رویتر سالیان سال بعد از ابطال قرارداد تلاش كرد تا بخشی از سرمایه خود را احیا كند و در سال 1889 میلادی زمانی كه شاه ایران قصد سفر به اروپا را داشت از این فرصت استفاده كرد و با همكاری 'سرهنری دراموندولف' وزیر مختار انگلیس در تهران و امین السلطان صدراعظم با استفاده از ماده 20 امتیازنامه رویتر، امتیازنامه جدیدی برای تاسیس بانكی به نام بانك شاهنشاهی ایران تهیه و تنظیم شد.

در این امتیاز نامه حق انحصاری انتشار اسكناس در ایران و همچنین به موجب ماده 11 آن بهره برداری از معادن و به خصوص نفت به صاحب امتیاز تعلق یافت.

فراوری : رضوانی

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان


منابع : مشرق/باشگاه جامع تاریخ معاصر ایران/  صراط /باشگاه اندیشه

مطالب مرتبط:

دو دستخط شوم از ناصرالدین شاه

بدل”‹بدلی ”ناصرالدین‌شاه!

تصاویری از جواهرات ناصرالدین شاه