مشورت، منافاتى با حاكمیّت و قاطعیّت ندارد

در كنار فكر و مشورت، توكّل بر خدا فراموش نشود. بنابراین ابتدا مشورت و سپس توكّل، راه چاره‏ى كارهاست؛ خواه به نتیجه برسیم یا نرسیم.

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِینَ (آل عمران ـ 159)
پس به [بركت] رحمت الهى با آنان نرمخو [و پرمهر] شدى و اگر تندخو و سخت دل بودى قطعا از پیرامون تو پراكنده مى‏ شدند پس از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در كار[ها] با آنان مشورت كن و چون تصمیم گرفتى بر خدا توكل كن زیرا خداوند توكل ‏كنندگان را دوست مى ‏دارد.

فرمان عفو عمومى‏

فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ

گرچه در این آیه یك سلسله دستورهاى كلى به پیامبر صلی الله علیه و آله داده شده و از نظر محتوى مشتمل بر برنامه ‏هاى كلى و اصولى است ولى از نظر نزول درباره حادثه "احد" است زیرا بعد از مراجعت مسلمانان از احد كسانى كه از جنگ فرار كرده بودند، اطراف پیامبر صلی الله علیه و آله را گرفته و ضمن اظهار ندامت تقاضاى عفو و بخشش كردند.
خداوند در این آیه به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور عفو عمومى آنها را صادر كرد و پیامبر صلی الله علیه و آله با آغوش باز، خطاكاران توبه‏ كار را پذیرفت.
در آیه فوق، نخست اشاره به یكى از مزایاى فوق العاده اخلاقى پیامبر صلی الله علیه و آله شده و مى ‏فرماید: در پرتو رحمت و لطف پروردگار، تو با مردم مهربان شدى در حالى كه اگر خشن و تندخو و سنگدل بودى از اطراف تو پراكنده مى ‏شدند.

فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ

سپس دستور مى‏دهد كه از تقصیر آنان بگذر و آنها را مشمول عفو خود گردان و براى آنها طلب آمرزش كن یعنى نسبت به بى ‏وفایى ‏هایى كه با تو كردند و مصائبى كه در این جنگ براى تو فراهم نمودند از حق خود درگذر و من براى آنها نزد تو شفاعت مى‏ كنم، و در مورد مخالفت هایى كه نسبت به فرمان من كردند، تو شفیع آنها باش و آمرزش آنها را از من بطلب.
به عبارت دیگر آنچه مربوط به حق تو است عفو كن و آنچه مربوط به حق من است من مى‏ بخشم. پیامبر صلی الله علیه و آله به فرمان خدا عمل كرد و آنها را به طور عموم مشمول عفو خود ساخت.

دستور به مشورت

‏وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ

بعد از فرمان عفو عمومى، براى زنده كردن شخصیت آنها و تجدید حیات فكرى و روحى آنان دستور مى ‏دهد كه در كارها با مسلمانان مشورت كن و رأى و نظر آنها را بخواه.
گرچه كلمه "الامر" در "شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ" مفهوم وسیعى دارد و همه كارها را شامل مى‏ شود ولى مسلم است كه پیامبر صلی الله علیه و آله هرگز در احكام الهى با مردم مشورت نمى‏ كرد بلكه در آنها صرفاً تابع وحى بود.
بنابراین مورد مشورت، تنها طرز اجراى دستورات و نحوه پیاده كردن احكام الهى بود و به عبارت دیگر پیامبر صلی الله و علیه وآله در قانونگذارى، هیچ وقت مشورت نمى ‏كرد و تنها در طرز اجراى قانون نظر مسلمانان را مى‏ خواست چنان كه در جنگ بدر لشكر اسلام طبق فرمان پیغمبر صلی الله و علیه وآله مى‏ خواستند در نقطه‏اى اردو بزنند یكى از یاران به نام "حباب بن منذر" عرض كرد اى رسول خدا صلی الله و علیه وآله این محلى را كه براى لشگرگاه انتخاب كرده‏اید طبق فرمان خدا است كه تغییر آن جایز نباشد و یا صلاحدید خود شما مى‏ باشد.
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: فرمان خاصى در آن نیست، عرض كرد: اینجا به این دلیل و آن دلیل جاى مناسبى براى اردوگاه نیست دستور دهید لشكر از این محل حركت كند و در نزدیكى آب براى خود محلى انتخاب نماید. پیغمبر اكرم صلی الله  و علیه وآله نظر او را پسندید و مطابق رأى او عمل كرد. (تفسیر المنار، ج 4، ص 200)

حق كسى كه از تو مشورت مى‏ خواهد این است كه اگر عقیده و نظرى دارى در اختیار او بگذارى و اگر درباره آن كار، چیزى نمى ‏دانى، او را به كسى راهنمایى كنى كه می داند و اما حق كسى كه مشاور تو است این است كه در آنچه با تو موافق نیست او را متهم نسازى

اهمیت مشاوره در اسلام‏

موضوع مشاوره در اسلام با اهمیت خاصى تلقى شده، پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله با این كه قطع نظر از وحى آسمانى آن چنان فكر نیرومندى داشت كه نیازى به مشاوره نداشت، براى اینكه از یك سو مسلمانان را به اهمیت مشورت متوجه سازد تا آن را جزء برنامه‏هاى اساسى زندگى خود قرار دهند، و از سوى دیگر، نیروى فكر و اندیشه را در افراد پرورش دهد، در امور عمومى مسلمانان كه جنبه اجراى قوانین الهى داشت (نه قانون گذارى) جلسه مشاوره تشكیل مى ‏داد.
در اخبار اسلامى تأكید زیادى روى مشاوره شده است: در حدیثى از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نقل شده كه فرمود: هیچكس هرگز با مشورت بدبخت و با استبداد رأى، خوشبخت نشده است. (تفسیر ابو الفتوح رازى)
در سخنان على علی السلام مى ‏خوانیم: كسى كه استبداد به راى داشته باشد هلاك مى ‏شود و كسى كه با افراد بزرگ مشورت كند در عقل آنها شریك شده است. (نهج البلاغه)

وظیفه مشاور

در رساله حقوق كه از امام سجاد علی علیه السلام نقل شده مى ‏فرماید: حق كسى كه از تو مشورت مى‏ خواهد این است كه اگر عقیده و نظرى دارى در اختیار او بگذارى و اگر درباره آن كار، چیزى نمى ‏دانى، او را به كسى راهنمایى كنى كه می داند و اما حق كسى كه مشاور تو است این است كه در آنچه با تو موافق نیست او را متهم نسازى. (تفسیر نور الثقلین، جلد 1، ص 405)

بحث لغوی:

"فظ" در لغت به معنى كسى است كه سخنانش تند و خشن است، و غلیظ- القلب به كسى می گویند كه سنگدل مى‏ باشد و عملاً انعطاف و محبتى نشان نمى ‏دهد بنابراین، این دو كلمه گرچه هر دو به معنى خشونت است اما یكى غالباً در مورد خشونت در سخن و دیگرى در مورد خشونت در عمل به كار مى ‏رود و به این ترتیب خداوند اشاره به نرمش كامل پیامبر صلی الله و علیه وآله و انعطاف او در برابر افراد نادان و گنهكار مى‏ كند.

پیام‏ های آیه:

1ـ نرمش با مردم، یك هدیه‏ى الهى است. «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ»
2ـ افراد خشن و سختگیر نمى ‏توانند مردم‏ دارى كنند. «لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ»
3ـ نظام حكومتى اسلام، بر مبناى محبّت و اتصال به مردم است. «حَوْلِكَ»
4ـ رهبرى و مدیریّت صحیح، با عفو و عطوفت همراه است. «فَاعْفُ عَنْهُمْ»
5ـ خطاكارانِ پشیمان و گنهكاران شرمنده را بپذیرید و جذب كنید. «فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ»
6ـ ارزش مشورت را با ناكامى ‏هاى موسمى نادیده نگیرید. «وَ شاوِرْهُمْ»
7ـ در مشورتِ پیامبر، تفقّد از نیروها، شكوفایى استعدادها، شناسایى دوستان از دشمنان، گزینش بهترین رأى، ایجاد محبّت و علاقه و درس عملى براى دیگران نهفته است. «وَ شاوِرْهُمْ»
8ـ ظلمى را كه به تو كردند، عفو كن «فَاعْفُ عَنْهُمْ» براى گناهى كه نسبت به خدا مرتكب شدند، طلب آمرزش كن «وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ» در مسائل سیاسى اجتماعى، آنان را طرف مشورت خود قرار ده. «وَ شاوِرْهُمْ»
9ـ استغفارِ پیامبر درباره‏ى امّتش، به دستور خداست. پس مورد قبول نیز هست. «وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ»
10ـ مشورت، منافاتى با حاكمیّت واحد و قاطعیّت ندارد. «وَ شاوِرْهُمْ»، «فَإِذا عَزَمْتَ»
11ـ در كنار فكر و مشورت، توكّل بر خدا فراموش نشود. «فَتَوَكَّلْ»
12ـ ابتدا مشورت و سپس توكّل، راه چاره‏ى كارهاست، خواه به نتیجه برسیم یا نرسیم. «شاوِرْهُمْ»، «فَتَوَكَّلْ»، «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِینَ»

مطالب مرتبط:

چوبی که نماد توبه واقعی شد

ویژگی های مشاوره قابل اعتماد

ارتباط موثر و موفق در سیره پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)(3)

مشورت با زنان؟!! اصلاً ...

ویژگی یک کارگزار برای استخدام