راز مهاجرت پرندگان- جلسه اول

عنوان جلسه:

پرندگان چگونه مسیر مهاجرت خود را می شناسند؟

اهداف جلسه:

وسایل مورد نیاز:

مقدمه

کره زمین ما تنها سیاره آبی-خاکی در منظومه شمسی است و تنها منزلگاه و جایگاه امن برای حیات ما انسان ها است. این تنها جایگاه حیات ما با وجود همه تخریب ها و تهدید ها هنوز مجموعه ای خیره کننده از بناهای تاریخی، معماری ها، چشم انداز ها و ذخیره گاه های طبیعی را در خود جای داده است و حفاظت و پاسداری از این میراث وظیفه عمومی تلقی می شود. بنابراین فعالیت های صنعتی و اقتصادی كه با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن منجر می شود، باید کنترل شده و مطابق با استانداردهای محیط زیست انجام شود.

جهان پیرامون ما سرشار از شگفتی هایی است که باید در حفظ، شناساندن و درک ارزش آنها تلاش شود. این میراث که در دامان هستی نهاده شده است نه تنها برای آرامش خاطر انسان تعبیه شده، بلکه آرایش ظاهر آن را نیز دربر می گیرد. مناظر بگر و چشم انداز های زیبا از جلوه ها و زیبایی های سیاره محبوب ما است که اکثر آنها در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

سازمان جهانی یونسکو هم چنین ما را از این میراث مشترکمان آگاه می سازد. هر یک از ما باید بداند که چگونه در این میراث سهیم شود و به حفظ آن کمک کندتا آنکه این مکان های باشکوه که گواه تمدن ما هستند، پابرجا بمانند.
اما آنچه امروز حیات انسان و موجودات را تهدید می نماید عدم شناخت واقعی از محیط و استفاده بیرویه از آن است، این دو عامل اصلی، منابع زیست محیطی که عبارتند از آب، هوا، خاک، جنگل، مرتع و حیات وحش را به نابودی کشانده است. از طرفی همانگونه که اشاره شد ارزش هر چیز در عالم هستی به شناخت آن است و تا زمانی که این شناسایی صورت نگرفته، ارزش و اهمیت آن نیز مشخص نبوده و چگونگی حفظ و حراست آن نیز نامعلوم خواهد بود.

از این روی و با توجه به مقدمه بالا قصد داریم در این پروژه به معرفی قسمتی از حیات وحش که پرندگان را شامل می گردند و نحوه زندگی آنها بپردازیم. تا بدین وسیله گام کوچکی در شناخت پیرامون مان برداریم.

اهمیت پرندگان در طبیعت

برای آشنایی با راز مهاجرت پرندگان ابتدا باید اهمیت این گروه عظیم جانداران را در چرخه حیات و محیط زیست بدانیم. پرندگان گروه عظیمی از جانوران مهره‌دار را تشكیل می دهند، به طور تقریب از ۸۷۰۰ گونه پرنده شناخته شده در جهان ۵۳۲ گونه آن در ایران شناسایی شده اند، كه از این تعداد حدود ۲۲۵ گونه در سرزمین ما زندگی و زاد و ولد می كنند. و درصد باقی مانده به صورت مهاجر یا گذری در ایران شناسایی شده اند. این گونه ها در سطح وسیعی از مناطق خشك و بیابانی، نواحی جنگلی، سواحل، جزایر و دریاچه های كشور پراكنده اند، تنها با توجه به نقش پرندگان در طبیعت است كه می توان به ارزش وجودی و اهمیت واقعی آنها پی برد.

گسترش مطالعات اكولوژیك زمینه و امكانات بسیاری برای آشنایی با نقش ویژه و با اهمیت پرندگان فراهم كرده است، مطالعه در زمینه كنترل بیماری ها و آفات كشاورزی توسط پرندگان اهمیت آنها را دوچندان كرده زیرا به طوریكه آشكار شده، پرندگان در زمره مهم‌ترین عوامل كنترل كننده آفات نباتی قرار دارند و نمونه های خوبی برای آزمایش و تهیه واكسن می باشند. پرندگان علاوه بر دانه خواری و در نتیجه كنترل علف های هرز ناقلین بیماری ها و بسیاری از حشرات مضر را نیز كنترل می كنند.

ذكر این موضوع ضروری است كه بسیاری از پرندگان دانه‌خوار خساراتی هم به مزارع وارد می كنند ولی بر خلاف تصور عموم حتی اگر شواهد متعددی در مورد نقش زیانبار پرندگان برای محصولات زراعی بیش از آنچه كه موجود است در دست باشد، باز هم نمی توان از ارزش های بی شمار آنها چشم پوشید. جنبه های مختلف اهمیت پرندگان باعث شده كه پرنده شناسان و برنامه ریزان منابع طبیعی بكوشند تا اطلاعات خود را در زمینه های علمی، آموزشی و تفریحی پرندگان هرچه كامل تر كنند تا بتوانند به نحو مطلوب‌تری از این ارزش ها به نفع جوامع انسانی بهره‌برداری نمایند.

شناسایی پرندگان

همان طور که گفته شد، پرندگان گروه عظیمی از جانوران مهره‌دار را تشکیل می دهند و از گونه های مختلف تشکیل شده اند. بسیاری از ما با وجود آنکه به پرندگان علاقه مندیم، تنها به این دلیل که مثلاً "نمی توانیم یک چکاوک را از یک گنجشک تشخیص دهیم" از پی‌گیری در امر شناسایی و مطالعه دقیق پرندگان خودداری می کنیم. ولی لذت بردن از دنیای پرندگان، چه به‌طور مداوم و چه گهگاه، نه معلومات وسیع می‌خواهد و نه تخصص دانشگاهی. روش‌های شناسایی پرندگان بسیار ساده و محدود می باشد. شناسایی پرندگان در صورتی میسر است که بتوان مشخصات ظاهری آنها را دقیقاً مشاهده کرد. زیرا پرندگان معمولاً در جنب و جوش هستند و به اطراف خود توجه کامل دارند.

نکته مهم رعایت سکوت و آرامش است. اگر با سر و صدای زیاد وارد منطقه‌ای شویم بدون شک پرندگان زیادی را نخواهیم دید. ولی چنانچه در جایی کمین کرده ساکت بمانیم موفق به دیدن پرندگان زیادی خواهیم شد. پرندگان را در همه ‌جا و در تمام فصول سال می توان مشاهده و مطالعه کرد. این کار نیازی به وسایل و تجهیزات زیادی ندارد. در بیش تر موارد یک دوربین دو چشمی، یک مداد و یک دفترچه یادداشت کافی ا‌ست.
با شناخت شکل ظاهری و رفتار پرندگان درمی یابیم که هر گونه به چه سبک زندگی می کنند. آیا بومی هستند یا مهاجر؟ آیا در مناطق خشک زندگی می کنند یا کنار آب زی اند؟ در چه فصل زادآوری می کنند و چند تخم می گذارند.

پرنده نگری چیست؟

اكوتوریسم یا گردشگری در طبیعت، شاخه های متفاوتی دارد. پرنده نگری یا bird watching یکی از شاخه های این رشته است كه طرفداران بسیاری دارد. در حال حاضر فقط در اروپا بیش از 5 میلیون پرنده نگر حرفه ای وجود دارد. آنچه در پرنده نگری حرف اول را می زند، علاقه، انگیزه و برنامه ریزی و بیش از همه آموزش است.

پرنده نگری غالباً دیدن پرنده های وحشی است، پرنده های وحشی محیط اطرافمان، پرنده هایی كه ممكن است هر روز از بالای سرمان پرواز كنند یا در شاخه های حیاط خانه مان لانه داشته باشند، پرنده هایی كه برای دیدن آنها فقط باید چشمانمان را باز كنیم و پرنده نگری را آغاز كنیم.

پرنده نگری در دنیا به عنوان یك تفریح سالم مطرح است و یکی از پرطرفدارترین و پردرآمدترین شاخه های اكوتوریسم به شمار می رود. در كشورهای اروپایی بیش از 200 سال است كه پرنده نگری انجام می شود. کشور ما ایران علیرغم قرار گرفتن در کمربند خشکی جهان از تنوع زیستی مطلوبی برخوردار است.

این تنوع باعث شده كه در حال حاضر ایران به اندازه تمامی قاره اروپا پرنده داشته باشد. پرنده‌شناس ایرانی می تواند بدون خارج شدن از کشور، به جنگل هایی برود که پرندگان ویژه‌ی اروپای مرکزی را دارد، یا در جنوب پرندگان خاص ویژه پاکستان و شمال هندوستان را در باتلاق هایی که در آنها حرّا می‌روید مشاهده کند، هم چنین می تواند در استپ‌های وسیع، پرندگانی نظیر پرندگان ماوراء خزر را ببیند.

در موسم مهاجرت این امکان را دارد که پرندگان مناطق سرد قطبی را در جوار پرندگان بیابان های سوزان مشاهده کند. این تضاد و تنوع شگفت‌انگیز در ایران به ندرت در جای دیگری از کره زمین وجود دارد. اما سهم ما از پرنده نگری در دنیا چقدر است؟

پراکندگی پرندگان

به علت قابلیت پرواز در بسیاری از پرندگان، این جانوران را در همه جای دنیا می توان یافت. حدود 343 گونه از  پرندگان در مناطق مختلف ایران پراکنده اند. بقیه گونه ها یا کمیاب هستند، یا منطقه پراکندگی زمستانی و زاد و ولد آنها خیلی محدود است و یا در دوران مهاجرت در همه جای ایران دیده می شوند، ولی نه در ایران زاد و ولد می کنند و نه زمستان را در ایران می گذرانند.

با این حال بسیاری از گونه های مهاجر گرچه منطقه زاد و ولد یا زمستان گذرانی محدودی در ایران دارند، ولی در فصل مهاجرت در منطقه بسیار وسیع تری یافت می شوند. بعضی از پرندگان منطقه زاد و ولد ثابتی ندارند و معمولاً دو سال پیاپی در یک منطقه معین زاد و ولد نمی کنند.

این نکته به ویژه در مورد پرندگان آبزی مانند " کشیم گردن سیاه، اکراس سیاه، پرستوی دریایی نوک سیاه، کاکایی نوک باریک و چوب پا " صادق است. زاد و ولد چنین پرندگانی در یک تالاب مورد نظر در منطقه پراکندگی آنها بستگی به شرایط آن تالاب دارد.

بنابراین در زمستان هایی که بارندگی زیاد و تالاب های سراسر ایران پر آب است، این پرندگان ممکن است در تمام منطقه زاد و ولدشان، تولید مثل کنند. در حالی که در سال های خشک زاد و ولد آنها به تالاب های بزرگ تر و دایمی آن منطقه محدود می شود. چگونگی مهاجرت پرندگانی که زمستان را در ایران می گذرانند بستگی به شرایط جوی دارد.

بدین ترتیب که در زمستان های ملایم؛ این پرندگان غالباً در شمال ایران می مانند، در صورتی که در زمستان های سخت تعداد زیادی از آنها به مرکز و جنوب ایران رو می آورند. از این رو باید توجه داشت که نقشه های پراکندگی پرندگان در شرایط معمولی؛ یعنی در سال هایی که شرایط اقلیمی متوسط است، مشابه برآورد می شود.

پرندگان در حال انقراض

حال که با اهمیت پرندگان در محیط زیست و انواع گونه های آنها آشنا شدید، در خواهید یافت که انقراض هر یک از گونه های پرندگان می تواند چه صدمات جبران ناپذیری برای طبیعت و چرخه حیات داشته باشد.  از میان 532 گونه پرنده ای که در ایران شناسایی شده است، متأسفانه برخی از گونه‌ها در حال انقراض یا در معرض خطر انقراض قرار دارند.

مطابق با تقسیم ‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت، پرندگان بر حسب تعداد و سلامت زیستگاه شان به هشت درجه عادی، نادر، خیلی نادر، آسیب‌پذیر، تهدید شده، تقریباً تهدید شده،‌ در معرض خطر و منقرض شده تقسیم می‌شوند. به عنوان مثال در ایران سه گونه پرنده درنای سیبری، گیلانشاه و دال‌سفید در وضعیت بحرانی به سر می‌برند.

کرکس پشت سفید؛ پرنده‌ای است که بیش تر در نواحی سیستان و بلوچستان یافت می‌شد که ناگاه با شیوع ویروسی از بین رفته‌‌اند و هم‌اکنون براساس آمار تخمینی حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد از این پرندگان در ایران یافت می‌شود، اما وضع این پرندگان در هندوستان و پاکستان بد نیست و در وضعیت بحرانی به سر نمی‌برند.

اردک سرسفید نیز فقط در ایران کم یافت می شود، اما در ترکیه و اروپا کمیاب نیستند.

درنای سیبری نیز که در نواحی سیبری زندگی می کند و برای زمستان گذرانی به ایران و مناطق دیگر مهاجرت می کند، در ایران تنها سالی یک یا دو مورد از آنها در فریدونکنار دیده می شود، اما در کشور چین جمعیت ۴۰ هزار تایی آنان شناسایی شده است.

اما "زاغ بور" که پرنده اندمیک ایران به شمار می رود یعنی تنها در کشور ایران یافت می‌شود و در هیچ کجای جهان دیده نشده، در طبقه‌بندی آسیب‌پذیرها قرار دارد. اما جای بسی خوشحالی است که این پرنده به دلیل آنکه زیستگاهش در کویر خارتوران است و منطقه بیابانی است، در معرض خطر نیست و در این ناحیه جمعیت خوبی دارد.

تکلیف 1:

با تهیه یک دوربین دوچشمی ویژه پرنده نگری و یک دفترچه یادداشت و قلم به همراه کتاب راهنمای پرندگان همین امروز پرنده نگری را آغاز کنید. ابتدا از پرندگان نزدیک محل زندگی خود شروع کنید. آنها را با دقت مشاهده کنید، در کتاب راهنما آن را جستجو و شناسایی کنید. سپس اطلاعات پرنده دیده شده را در دفترچه یادداشت خود ثبت کنید. گزارش کاملی از فعالیت خود برای ما ارسال نمایید.

تکلیف2:

چند نمونه از پرندگانی را که در تکلیف 1 مشاهده کردید را انتخاب کنید و نقشه پراکندگی آنها را در ایران بیابید. گزارش کار خود را همراه با توضیحات پراکندگی پرنده برای ما ارسال نمایید.

محل بازدید/ اردو/ خرید:

برای انجام تکالیف 1 و 2 به پارک ها و مناطق طبیعی اطراف منزل خود بروید و از پرندگان موجود در آن مناطق بازدید نمایید. اگر ساکن تهران هستید، پارک شهر تهران بهترین گزینه است. اطلاعات این مکان را در این بخش از سایت تبیان مطالعه نمایید.

http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=143304

منابع مطالعه: برای کسب اطلاعات بیش تر در زمینه پرند نگری و کسب این مهارت می توانید پروژه "پرنده شناسی و پرنده نگری" به ویژه این دو درس را از سایت تبیان مطالعه نمایید.

http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=290466
http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=290475

بخش پژوهش های دانش آموزی سایت تبیان
تهیه: الهام گارسچی - تنظیم: یگانه داودی

مطالب مرتبط

نظریه راز مهاجرت پرندگان- جلسه اول
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه دوم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه سوم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه چهارم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه پنجم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه ششم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه هفتم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه هشتم