دلت را مواظبی! یا آخرتت را؟!

امام على "علیه السلام" در نامه اى به مالك اشتر: كسانى كه مى خواهند بر سازمان با همه پیچیدگى هایش، مدیریت كنند و وظایف و نقش هاى متعدد و مختلف خود را ایفا نمایند، باید ابتدا مدیریت و نظارت بر نفس خود را آموخته و بدان خوى گرفته باشند و توانسته باشند وظایفى چون برنامه ریزى، سازمان دهى، نظارت و ارزشیابى و هماهنگى امور زندگى و استفاده مطلوب از امكانات را در رشد خود به كار گیرند و زندگى موفقى را ارائه دهند.

در این مقاله در ادامه مقالات گذشته با همین موضوع با سه اصل دیگر از اصول مدیریت و رهبری از دیدگاه نهج البلاغه آشنا می شویم:

اصل پرهیز از مداهنه و تملق و سركوب آن در خود و دیگران

یک مدیر موفق باید از تملق گویی پرهیز کند. امام على "علیه السلام" در خطبه هشتاد و ششم مى فرمایند: 'مداهنه و تملق و چاپلوسى نكنید كه شما را به ارتكاب معصیت مى كشاند. مداهنه و تملق یكى از عوامل انحراف و افتادن در معصیت است.'

اصل مداهنه از دهن به معناى روغن و چربى مى باشد و این كلمه در تملق و سازش و چاپلوسى به كار مى رود و هدف از آن تطبیق وضع و خواسته هاى خویش با طرف مقابل است كه در فارسى چرب زبانى و چاپلوسى نیز گفته مى شود.

این پدیده ى زشت ناشى از بى شخصیتى و ناتوانى از ارزیابى اصول و ارزشهاست. اگر مداهنه با نفس خویشتن بوده باشد، به معناى نادیده گرفتن قبح تمایلات و شهوات نفس و سازش بى اساس با آن مى باشد كه 'خود فریبى' نیز نامیده مى شود. آدمى با مداهنه و چاپلوسى با نفس خویشتن با كمال صراحت بى شخصیتى خود را اعلان مى كند و به زانو در آمدن خود را برابر نفس اعتراف مى نماید. وى در این موقع عظمت و ارزش هاى اخلاقى و مذهبى را به كلى زیر پا مى گذارد و نفس را مسلط خویشتن مى سازد. اگر مداهنه با دیگران بوده باشد، به اضافه همه ى آن زشتى ها و نابكارى ها كه در تملق به نفس مرتكب شده است، نظم زندگى اجتماعى انسان ها را هم مختل مى سازد. مخصوصا اگر طرف مقابل به جهت شخصیت آن تملق ها و چاپلوسى ها را باور كند و متورم شود و دروغ ها را صحیح و خلاف واقع ها را واقع و فریبكارى ها را حقیقت تلقى نماید. این پدیده زشت و باور كردن آن، یكى از شایع ترین ضعف هاى بشرى است كه منتفى ساختن و مقاومت در برابر آن، كار هر كسى نیست، توجه به اینكه:

هر كه را مردم سجودى مى كنند زهرها در جان او مى آكنند

توجهى است كه به مقدمات زیادى احتیاج دارد. تحت تاثیر قرار نگرفتن در برابر خم شدن ها و تصدیق نكردن زشتى ها و ناروایى ها و نابخردى ها بدون آگاهى به عظمت شخصیت و بدون توجه به ضررهاى جبران ناپذیرى كه در پى دارند، امكان ناپذیر مى باشد. اگر مردم همه ى دورانها دست از تملق و چرب زبانى و چاپلوسى در برابر قدرتمندان و صاحبان امتیاز برمى داشتند و با ملاك حقایق و واقعیات بى پرده با آنان رویاروى مى شدند، با دست خود جنگیزها و سزار بورژیا و تیمور لنگ ها و نرون ها را به وجود نمى آوردند. (جعفرى، محمد تقى، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، جلد 13، ص 286)

اصل حقیقت گویى و صدق محض

در قسمتى از خطبه شانزدهم على "علیه السلام" مى فرمایند: و الله ما كتمت و شمه و لا كذبت كذبه و...

'سوگند به خدا، كلمه اى را مخفى نداشته ام و هرگز دهان به دروغ باز نكرده ام و...'

ابراز حقیقت براى حقیقت خواهان مانند تنفس است كه ضرورى حیات است. كسى كه طعم حقیقت را چشیده باشد، نمى تواند آن را مخفى كند و دیگران را از آن محروم نماید.

امیرالمومنین على "علیه السلام" اصرار زیادى داشت كه مردم همواره او را در جریان حقایق جارى در اجتماع بگذارند و از گفتن حقیقتى كه حتى او را به زحمت اجرا خواهد انداخت امتناع نورزند.

كتمان حقیقت در نظر هشیاران انسان شناس تفاوتى با كشتن حقیقت كه نابودى انسان ها را در دنبال خواهد داشت، ندارد. زیرا اصول حیات انسانها وابسته به واقعیات و حقایق است، نه تمایلات مشخص و زودگذر خود خواهان. البته این اصل اساسى بدان معنى نیست كه هر چه حقیقت است با هر كس و در همه ى شرایط مى توان در میان نهاد. به عنوان مثال موضوع هاى عالى علمى و فلسفى حقایقى هستند، ولى ابراز آنها براى كودكان و عامیان نه تنها مفید نیست، بلكه ممكن است مغز و روان آنان را مختل سازد. بدین جهت است كه باید حقیقت را با در نظر گرفتن واقعیت شخص پیام گیر مطرح نمود.

اصل توانایى در كنترل نفس

امام على "علیه السلام" در نامه اى به مالك اشتر در این خصوص توصیه هایى فرمودند: براى كسانى كه مى خواهند بر سازمان با همه پیچیدگى هایش، مدیریت كنند و وظایف و نقش هاى متعدد و مختلف خود را ایفا نمایند، باید ابتدا مدیریت و نظارت بر نفس خود را آموخته و بدان خوى گرفته باشند و توانسته باشند وظایفى چون برنامه ریزى، سازمان دهى، نظارت و ارزشیابى و هماهنگى امور زندگى و استفاده مطلوب از امكانات را در رشد خود به كار گیرند و زندگى موفقى را ارائه دهند.

حضرت على "علیه السلام" براى مهار نفس توصیه هاى متعددى دارند كه شامل موارد زیر مى شود:

- و او را امر مى فرماید كه نفس خود را هنگام شهوات و خواهش ها فرونشاند و هنگام سركشى ها آن را بازدارد. روایت است كه رسول اكرم "صلی الله علیه و آله" فرمودند: بالاترین جهاد، جهاد كسى است كه با نفس خود كه با اوست جهاد كند.

- و بر هوا و خواهش خود مسلط باش و به نفس خویش از آنچه برایت حلال و روا نیست، بخل بورز.

- هرگاه سلطنت و حكومت برایت عظمت و بزرگى یا كبر و خود پسندى پدید آورد، به بزرگى پادشاهى خدا كه فوق توست، به توانایى او نسبت به خود به آنچه از جانب خویش بر آن توانا نیستى بنگر كه این نگریستن كبر و سركشى تو را فرومى نشاند و سرفرازى را از تو باز مى دارد و از عقل و خردى كه از تو دور گشته به سویت برمى گردد.

- و بپرهیز از خود پسندى و تكیه بر چیزى كه تو را به خود پسندى وا دارد و از این كه دوست بدارى مردم تو را بسیار بستایند. [بهرنگى، محمد رضا، مدیریت آموزشى و آموزشگاهى، ص 253]

آمنه اسفندیاری     

بخش نهج البلاغه تبیان

منابع:

سایت تعلیمات اسلامی واشنتگتن

مدیریت و رهبرى با سیرى در نهج البلاغه جلد 1 ـ محمد اصلى پور

محمد رضا بهرنگى، مدیریت آموزشى و آموزشگاهى

محمد تقی جعفرى، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، جلد 13

مطالب مرتبط:

آموزش مدیریت اسلامی از قرآن

آموزش مدیریت اسلامی از قرآن

ویژگى‌هاى یک مدیر موفق