مکر خدا چه معنایی دارد؟
منظور از آیه مورد بحث و آیات متعدد دیگرى كه "مكر" را به خدا نسبت مىدهد، این است كه دشمنان "مسیح" با طرح هاى شیطانى خود مى خواستند جلو این دعوت الهى را بگیرند اما خداوند براى حفظ جان پیامبر خود و پیشرفت آیینش تدبیر كرد و نقشه هاى آن ها نقش بر آب شد.
رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنزَلَتْ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ (آل عمران ـ 53)
پروردگارا، به آنچه نازل كردى گرویدیم و فرستاده [ات] را پیروى كردیم پس ما را در زمره گواهان بنویس.
در این آیه جمله هایى نقل شده كه بیانگر نهایت اخلاص حواریون است، آنها پس از قبول دعوت مسیح و اعلام آمادگى براى همكارى و كمك به او، ایمان خویش را به پیشگاه خداوند عرضه داشتند و گفتند: "پروردگارا! ما به آنچه نازل كردهاى ایمان آوردیم و از فرستاده (تو حضرت مسیح) پیروى نمودیم، پس ما را در زمره گواهان بنویس" (رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنزَلَتْ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ)
آنها نخست ایمان خود را به آنچه نازل شده بود اظهار داشتند، ولى چون ایمان به تنهایى كافى نبود، مسأله عمل به دستورهاى آسمانى و پیروى از مسیح علیه السلام را كه گواه زنده ایمان راسخ آنها بود پیش آوردند، زیرا هنگامى كه ایمان در روح و جان انسان رسوخ كند، حتماً در عمل او انعكاس مى یابد، و بدون عمل ممكن است تنها یك ایمان پندارى باشد نه واقعى، و سپس از خدا تقاضا كردند نام آنها را در زمره شاهدان و گواهان كه در این جهان، مقام رهبرى امت ها را دارند و در جهان دیگر مقام شفاعت و گواهى بر اعمال را، ثبت نماید.
منظور از كلمه (الرَّسُولَ) حضرت عیسى علیه السّلام است. مفسرین درباره جمله (فَاكْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ) اقوالى دارند. بعضى فرمودهاند منظور از شاهدین عموم آن افرادى هستند كه به یكتائى خدا و آنچه فرو فرستاده است شهادت داده و می دهند
بحث لغوی و تشابه با آیات دیگر:
1ـ در عبارت «مَعَ الشَّاهِدِینَ» معناى حمایت است كه در عبارت «مِنَ الشَّاهِدِینَ» نیست. نظیر تفاوت «آمَنُوا بِهِ» و «آمَنُوا مَعَهُ». چون در آیهى قبل (52) حضرت عیسى به عنوان شاهد مطرح شد، پس با شاهدان بودن یعنى همراه و یاور انبیاء بودن.
2ـ شاید منظور از كلمه (بِما أَنْزَلْتَ) انجیل اصلى باشد. همان انجیلى كه حاوى وظائف آن مردم و بشارت به وجود پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله بود. چنانكه قرآن در سوره: صف آیه 6 از زبان حضرت عیسى می فرماید:
وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ یَأْتِی مِن بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ: یعنى من بشارت دهندهام به رسولى كه بعد از من مى آید و نام مبارك او احمد می باشد.
3ـ منظور از كلمه (الرَّسُولَ) حضرت عیسى علیه السّلام است. مفسرین درباره جمله (فَاكْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ) اقوالى دارند. بعضى فرمودهاند منظور از شاهدین عموم آن افرادى هستند كه به یكتائى خدا و آنچه فرو فرستاده است شهادت داده و می دهند.
پیامهای آیه 53:
1ـ لازمهى ایمان، اطاعت از پیامبر است. «آمَنَّا»، «وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ»
2ـ ایمان به تمام دستورات الهى لازم است. «بِما أَنْزَلْتَ»
3ـ از خداوند بخواهیم كه ایمان ما را تثبیت كرده و ما را از حامیان انبیاء قرار دهد. «فَاكْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ»
وَمَكَرُواْ وَمَكَرَ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاكِرِینَ (آل عمران ـ 54)
و [دشمنان] مكر ورزیدند، و خدا [در پاسخشان] مكر در میان آورد، و خداوند بهترین مكرانگیزان است.
پس از شرح ایمان حواریون در آیه قبل، در این آیه اشاره به نقشه هاى شیطانى یهود كرده، مى گوید: "آنها (یهود و سایر دشمنان مسیح براى نابودى او و آیینش) نقشه كشیدند و خداوند (براى حفظ او و آیینش) چاره جویى كرد و خداوند بهترین چارهجویان است" (وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماكِرِینَ).
بدیهى است نقشه هاى خدا بر نقشه هاى همه پیشى مى گیرد، چرا كه آنها معلوماتى اندك و محدود دارند و علم خداوند بى پایان است، آنها براى پیاده كردن طرح هاى خود قدرت ناچیزى دارند در حالى كه قدرت او بى پایان است.
بحث لغوی آیه:
"مكر" در لغت عرب با آنچه در فارسى امروز از آن مى فهمیم تفاوت بسیار دارد "در فارسى امروز مكر" به نقشه هاى شیطانى و زیانبخش گفته مى شود، در حالى كه در لغت عرب هر نوع چاره اندیشى را "مكر" مىگویند كه گاهى خوب و گاهى زیان آور است.
به عبارت دیگر مكر در اصل به معنى تدبیر است خواه در كار خوب باشد یا در كار بد.
در كتاب مفردات "راغب" مىخوانیم: المكر صرف الغیر عما یقصده:" مكر این است كه كسى را از منظورش باز دارند" (اعم از اینكه منظورش خوب باشد یا بد).
امام رضا علیه السلام فرمود: مراد ازمكر خدا، كیفرِ مكر است وگرنه او اهل مكر نیست
منظور از" مكر الهى" چیست؟
گرچه آیه به یكى از سنّت هاى الهى اشاره دارد، ولى با توجّه به آیات قبل كه حضرت عیسى كفر بنى اسرائیل را احساس كرد و با توجّه به آیه بعد كه خداوند عیسى علیه السلام را به آسمان بالا برد، استفاده مى شود كه مراد از مكر در اینجا، توطئهى قتل حضرت عیسى است كه گروهى در زمان آن حضرت براى خاموش كردن دعوت او نقشه ها كشیده و تدبیرها نمودند، حتّى براى حبس و دستگیرى و معرّفى او جایزه تعیین و مقدّمات اعدام و به دار آویختن او را فراهم كردند. امّا خداوند نقشهى آنها را نقش بر آب كرد و او را به بهترین شكل نجات داد.
امام رضا علیه السلام فرمود: مراد ازمكر خدا، كیفرِ مكر است وگرنه او اهل مكر نیست. (عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 126)
تشابه با آیات دیگر:
در قرآن مجید گاهى "ماكر" با كلمه "خیر" ذكر شده مانند:" وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماكِرِینَ" (خداوند بهترین چاره جویان است) و گاهى "مكر" با كلمه "سیئ" آمده است مانند: "وَلَا یَحِیقُ الْمَكْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ" (نقشه و اندیشه بد جز به صاحبش احاطه نخواهد كرد) (سوره فاطر، آیه 43)
بنابراین همانطور که در بالا هم متذکر شدیم، منظور از آیه مورد بحث و آیات متعدد دیگرى كه "مكر" را به خدا نسبت مى دهد این است كه دشمنان "مسیح" با طرح هاى شیطانى خود مى خواستند جلو این دعوت الهى را بگیرند، اما خداوند براى حفظ جان پیامبر خود و پیشرفت آیینش تدبیر كرد و نقشه هاى آنها نقش بر آب شد و همچنین در موارد دیگر.
منظور از آیه مورد بحث و آیات متعدد دیگرى كه "مكر" را به خدا نسبت مى دهد این است كه دشمنان "مسیح" با طرح هاى شیطانى خود مى خواستند جلو این دعوت الهى را بگیرند، اما خداوند براى حفظ جان پیامبر خود و پیشرفت آیینش تدبیر كرد و نقشه هاى آنها نقش بر آب شد و همچنین در موارد دیگر
پیام های آیه 54:
1ـ خداوند، پشتیبان اولیاى خویش است. «وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللَّهُ»
2ـ تدبیر و حركت انسان، مقدّمهى قهر یا لطف خداوند است. «وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللَّهُ»
3ـ كیفرهاى الهى، با جرم بشر تناسب و سنخیّت دارد. «وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللَّهُ»
4ـ اراده و تدبیر خدا، بالاتر از هر تلاش، حركت و تدبیر است. «وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماكِرِینَ»
آمنه اسفندیاری
کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث
بخش قرآن تبیان
منابع:
تفسیر نور، ج 2
تفسیر نمونه، ج 2
عیون اخبار الرضا، ج 1
تفسیر أحسن الحدیث، ج2
تفسیر آسان، ج 2
مطالب مرتبط:
چرا خداوند "جبار"،"قهار"و "خیر المکارین" است
