تاملی در نهضت عاشورا

گفت و گو با رسول جعفریان، مورخ و استاد دانشگاه به مناسبت انتشار «تأملی در نهضت عاشورا»

واقعه عاشورا، افزون بر جنبه تاریخی، امری قدسی و فرازمانی است، درسی است که سالار شهیدان، امام حسین(ع)، نه تنها به شیعیان که به عالم بشریت داده است؛ به این معنا که زیر بار ظلم نروند و از حق و حقوق خود و آنچه خداوند مقدر کرده دفاع کنند حتی به قیمت جان. بر همین اساس مورخانی چند در هر عصر و دوره‌ای به بازخوانی و بازنویسی واقعه عاشورا می‌پردازند، نویسندگان و شاعران در هر زمان شهادت آن حضرت و یارانش را دستمایه خلق ادبیات فاخر می‌کنند تا خاطره این واقعه را در دل و جان هر نسل تازه کنند. رسول جعفریان مورخ تاریخ اسلام و استاد دانشگاه تهران که راجع به عاشورا تحقیق و پژوهش کرده و مقالات متعددی در این زمینه نوشته است کتاب «تأملی در نهضت عاشورا» را توسط نشر علم منتشر کرده است.

نویسنده در این کتاب خواسته به مسائلی که در زمینه عاشورا مطرح است به صورت جامع و گذرا به تمامی آنها بپردازد و با احاطه ای که در این زمینه دارد توانسته کتابی مختصر و جامع را پدید آورد که خواننده با مطالعه آن نسبت به تمامی ابعاد عاشورا اطلاع پیدا کند.

آن چیزی که نویسنده در این کتاب به دنبال آن است ارائه گزارشی صحیح و مستند از واقعه عاشورا و اربعین حضرت و بررسی حکمت و آثار قیام و شهادت حضرت می‌باشد که ناگزیر برای این هدف به بررسی منابع دسته اول عاشورا و تحریفاتی که در این زمینه اتفاق افتاده بصورت مختصر پرداخته است.

جعفریان علاوه بر این، کتاب‌هایی چون «تاریخ سیاسی اسلام» در دو جلد، «تاریخ خلفا» ، «سیره رسول خدا»، «سیره سیاسی امیرالمومنین(ع)» و ده‌ها عنوان کتاب دیگر در کارنامه‌اش دارد.

گفت و گویی با او انجام شده که بخشی از آن را می آوریم:

آقای جعفریان، کتاب «تأملی در نهضت عاشورا» نخستین تحقیق شما در نهضت عاشورا است که منتشر کرده‌اید؟

تحقیقات من قبلاً در زمینه تاریخ اسلام بود و دو جلد کتاب هم قبل از کتاب «تأملی در نهضت عاشورا» نوشته‌ام که یکی به اسم «سیره رسول خدا» است و دیگری هم «تاریخ خلفا». به دنبال آن «سیره سیاسی امیرالمومنین(ع)» را توسط انتشارات دلیل ما منتشر کردم، بعد از آن مسیر تحقیقاتم را به سمت دوره صفویه و دوران معاصر تغییر دادم. کتاب «تأملی در نهضت عاشورا» در واقع تنها کتابی است که من در زمینه حماسه جاودانه تاریخ یعنی حماسه کربلا و نهضت عاشورا نوشته‌ام. این کتاب مجموعه مقالاتی است که محور اصلی مطالب آن درباره عاشورا است.

به نظر شما بهترین تحقیقات در زمینه عاشورا را در دوران معاصر چه کسانی نوشته‌اند؟

آثاری که با محوریت واقعه عاشورا نوشته شده، غالباً تحلیل و تفسیر واقعه است تا اصل واقعه، چرا که راجع به اصل واقعه کسی نمی‌تواند کار جدیدی انجام بدهد، چون کاری بسیار مشکل است؛ مگر این‌که کتاب جدید یا روایت جدیدی کشف شود و مسائل و مطالب جدیدی از حادثه کربلا به دست بدهد و کسی هم تاکنون این اثر را ندیده باشد. یکی از بهترین کارهایی که در طول چند سال گذشته صورت گرفته، کاری است که آموزش و پرورش در دوازده جلد به گردآوری متون پرداخته و آن را تحت عنوان «موسوعه تاریخ امام حسین(ع)» منتشر کرده است. کار بسیار خوب و قابل تأملی است. کار دیگری هم آقای ری‌شهری انجام داده‌اند به اسم «دانشنامه امام حسین(ع)» کاری بسیار ارزنده است. این مجموعه هم در 14 جلد تدوین شده که هفت جلد آن به زبان فارسی و هفت جلد به زبان عربی است. من در واقع می‌خواهم به این مسأله اشاره کنم که در زمینه عاشورا کار تازه‌ای نمی‌شود انجام داد، به خاطر اینکه همه منابع کهن را که می‌شناختیم تقریباً منتشر شده‌اند.

من از یک زاویه به ماجرا نگاه می‌کنم و به تفسیر آن می‌پردازم، دیگری از زوایای دیگر و با رویکردی جدیدتر و بهتر به موضوع نگاه می‌کند و به تحلیل و تفسیر آن می‌نشیند. بستگی به اوضاع و احوال و شرایط دارد، اگر کسی به متون تاریخی پایبند باشد، بهتر از آن است که به هیچ منبعی تکیه نکند. به همین خاطر من در کتاب خودم سعی کردم، روند حوادث را از متون تاریخی استخراج و در کنار هم بچینم.

متون مورد استفاده شما مربوط به چه قرنی می‌شود و نویسندگان آن چه کسانی بودند؟

بخش نخست کتاب را به معرفی کهن‌ترین و مهمترین متون تاریخی مربوط به عاشورا اختصاص دادم، پس از آن در فصلی کوتاه به شرح زمینه‌های اجتماعی، سیاسی، طایفه‌ای و دینی رخداد کربلا پرداختم؛ در ادامه هم در دو بخش مفصل تاریخ کربلا را مرور کرده‌ام که مستقل از یکدیگر نوشته شده‌اند و هر یک ویژگی‌های خاص خودش را دارد. اساس و پایه نگارش هر دو بخش بویژه گزارش تاریخی رویداد کربلا که یک مقتل کوتاه است، متون کهن تاریخی است که در بخش نخست درباره اهمیت آنها سخن گفته‌ام. گفتارهایی درباره اربعین امام حسین(ع)، حکمت شهادت امام حسین(ع)، آثار نهضت آن امام، مروری بر محتوای کتاب «کامل‌الزیارات» ابن‌قولویه، ابعاد شکلی و شعاری نهضت امام حسین(ع)، تاریخ عزاداری اهل سنت برای امام حسین(ع) و تحریفات عاشورا، بررسی و نقد کتاب «روضه‌الشهدا» از ملاحسین کاشفی، بخش‌های دیگر این کتاب هستند.

به اعتقاد من تاریخ را نمی‌توان بی‌نظر و خنثی نوشت، بویژه تاریخ اسلام را. در تاریخ اسلام منابع نیز حتی بدون نظر نوشته نشده‌اند، این یک امر نسبی است، اینکه تأکید می‌کنم مورخ باید به منابع معتبر پایبند باشد و شناخت درستی هم از منابع پیدا کند، به همین منظور است که ما مثلاً می‌گوییم منابع عراقی معتدل اما منابع شامی خیلی افراطی است و به سمت مسلک اموی گرایش دارد. یک مورخ باید بداند وقتی به ابومخنف استناد می‌کند ، چه گرایشی دارد یا وقتی به واقدی ارجاع می‌دهد گرایش او را باید بشناسد. مورخ تا جایی که امکان دارد باید در روایت ، تفسیر و تحلیل خودش اعتدال را حفظ کند، بنا را بر نوشتن و داوری منصفانه بگذارد ولی رها شدن از دست گرایش‌های درونی کار بسیار دشواری است.

مهم‌ترین و معتبرترین منابع تاریخ عاشورا، چه آثاری هستند و توسط چه کسانی نوشته شده‌اند؟

از میان مقتل‌های اصیل موجود که می‌توان با اعتماد و اطمینان کلی بر آنها به تحلیل و بررسی واقعه کربلا پرداخت، پنج مورد است. این پنج اثر به قرن‌های دوم تا چهارم هجری تعلق دارند. در قرون بعد آن چه نوشته شده‌اند، منهای مطالبی که به نوعی از این پنج مأخذ گرفته شده‌اند - البته آن‌ها هم نیاز به نقد و بررسی دارند- دشوار بتوان از آن‌ها به عنوان منبع و مأخذ معتبر نام برد. این پنج منبع معتبر عبارتند از: «مقتل الحسین(ع)» ابومخنف، ابن سعد، بلاذری، دینوری و ابن اعثم. در این میان آن چه طبری و شیخ مفید در «الارشاد» و ابوالفرج اصفهانی در «مقاتل اطالبین» آورده‌اند، تقریباً برگرفته از ابومخنف است همین طور آن چه خوارزمی در مقتل الحسین (ع) آورده عمدتاً برگرفته از «فتوح» ابن اعثم است.

غیر از این پنج مقتل معتبر آیا مقتل‌های دیگری هم نوشته شده‌اند که امروز در دسترس نباشند؟

چندین مقتل کهن وجود داشته که امروزه خبری از آنها در دست نیست، مثل مقتل الحسین (ع)، محمد بن عمر واقدی که ابن ندیم و یاقوت حموی از آن یاد کرده‌اند. کتاب دیگری هم با عنوان «مقتل الحسین (ع)» از ابو عبیده معمر بن مثنی وجود داشته که در سال 664 هجری در دست ابن طاووس دیده شده است. کتاب دیگر با عنوان «مقتل الحسین (ع) از نصر بن مزاحم منقری صاحب کتاب «وقعه الصفین» است که ابن ندیم و نجاشی از این کتاب یاد می‌کنند. ابوالحسن علی بن محمد مدائنی کتابی با عنوان «مقتل الحسین (ع)» داشته که ابن شهر آشوب از آن یاد کرده است. مقتل‌های معتبری که در تاریخ از آنها نام برده شده بیش از اینهاست. اما متأسفانه امروزه نشانی از هیچ یک از آنها در دست نیست.