یکی درباره دیگری
نگاهی به کتاب «یکی درباره‌ی دیگری» نوشته‌ی کریگ براون با ترجمه‌ی حسن کامشاد.
حسن کامشاد، مترجم و مولف شهیر ایرانی، به تازگی کتاب «یکی درباره دیگری» نوشته کریگ براوان، طنز‌پرداز و منتقد انگلیسی را به فارسی ترجمه کرده است. کتاب که نام دوم «برخوردهای تاریخی» را نیز یدک می‌کشد؛ درباره 101 برخوردی است که میان مشاهیر عالم در یک‌ونیم قرن اخیر اتفاق افتاده است و به رفاقت و مفارقت، دوستی و دشمنی و خوشی و ناخوشی انجامیده است. هر متن، دقیقاً در هزار و یک کلمه، نوشته شده است و البته آن‌گونه که پشت جلد کتاب آمده است؛ «سطر به سطر آن مستند است». بخش پایانی کتاب نیز، کتاب‌شناسی است که در آن منابع هر دیدار، جداگانه، ذکر شده و لابد برای تأکید بر تأکید نویسنده بر واقعی‌بودن برخورد‌ها، افزوده شده است.
ترجمه کامشاد، البته، تنها به 36 مورد از این برخورد‌ها منحصر شده است؛ زیرا به تعبیر خود مترجم: «بقیه یا شخصیت‌هایشان در کشور ما چندان شناسا نیستند یا نوع برخوردشان مشکل‌آفرین است!» (ص7) البته جذابیت روایت‌ها و لحن طنزگونه نوشتار افزون بر غرابت و حلاوت و اعجاب روی‌داد‌ها، باعث میشود خواننده به دنبال متن برود و تا آن‌جا که نوشته مدعی استناد به مستندات است و بر اساس آنها حکایت میشود؛ بخواند و تصویر بسازد و آن‌گاه نیز که اندکی کنج‌کاوی فزون‌تر گشت؛ ره جاده تخیل گیرد و خود ادامه متن را بنویسد و بخواند.
عناوین برخی یادداشت های کتاب عبارت اند از: برخورد اشراف زاده انگلیسی با آدولف هیتلر، تئودور روزولت در دیدار با اچ جی ولز مهلت حرف زدن پیدا نمی کند، یوسیف استالین به ماکسیم گورکی شیرینی می دهد، جورج برنارد شا با دوچرخه اش می زند به برتراند راسل و...
در کتاب به انتخاب شخصیت‌های مشهور و تعلق آنها به صنف و حرفه و هنری خاص اشاره‌ای نشده است؛ اما در آن از برخورد افراد شهره در ادبیات و موسیقی و مجسمه‌سازی و نقاشی ذکر خیر و شر شده است تا سیاست‌مداران و شعبده‌بازان و سینماگران و روان‌کاوان و میشود حدس زد که احتمالاً دایره انتخاب براون، وسیع‌تر از زمینه‌ای منحصربه‌فرد بوده است. با این همه، لااقل در کتابی که به فارسی درآمده است؛ وزن نویسندگان نسبت به دیگران سنگین‌تر است و بار عمده روایت‌ها از آن آن‌هاست.
براون از افرادی نوشته که با وجود اینکه مثل خود ما هستند در یک حیطه خاص شانس زیاد یا استعدادی شگرف داشته و دارند. آنها می توانند دو رو باشند مثل "اچ. جی. ولز" نویسنده آثار تخیلی که وقتی در سال 1906 به دیدار پرزیدنت روزولت می رود او را مظهر "ذهن پویای امریکا" می خواند اما در 1934 که به دیدار "یوسیف استالین" رهبر جماهیر شوری می رود او را "مظهر پیشرفت " می خواند. یا مثل الویس پریسلی تنها دغدغه اش فرار از پلیس مبارزه با مواد مخدر و دارو های خطرناک است، به همین دلیل با شارلاتانیسمی تمام از رییس جمهور نشان ویژه مامور مبارزه با مواد مخدر و دارو های خطرناک را برای جابجا کردن مواد و اسلحه های غیر قانونی خود، می گیرد.
با این مقدمه، و با اصل قرار دادن ترجمه کتاب، سه نکته را در ادامه مورد توجه قرار می‌دهم که از پی خواندن این کتاب، ذهنم را قلقلک داد:
1ـ ستارگان عالم هنر و برگزیدگان عالم سیاست، عموماً دور از دسترس هم‌سخنی و هم‌نشینی با مردم عادی هستند. چنین فاصله‌ای، البته عموماً توسط مشاهیر با مشغله‌های کاری و گرفتاری‌های منتج از آن توجیه میشود و نشانه‌ای دال بر ارجحیت شخصیتی آنها و اولویت مشاغلشان بازنمایی نمی‌گردد؛ اما واقعیت امر آن است که آن توجیه و این بازنمایی، نه در میان مردم چندان خریدار دارد و نه خود آدم‌های نامور، چندان در عرصه عمومی به دنبال زیستی متناسب با آنند. نتیجه میشود بازی عشق و نفرت: اسطوره‌سازی‌های آن‌چنانی از دسته‌ای از آدم‌معروف‌ها و بت‌شکنی‌های آن‌چنانی از دسته‌ای دیگر از آنها. غالباً گناه چنین امری نیز بر گردن مخلوق مجهول‌الهویه و مفهومی متکثرالمعنا به نام «مردم» انداخته میشود که افسانه‌پرست است و چه است و چه است. خواندن این کتاب، اما، دو نکته را در این زمینه نشان می‌دهد: نخست آن‌که اولاً خودِ اسطوره‌نما‌ها نیز گرفتار اسطوره‌زدگی در برخورد با دیگرانند و ثانیاً و به عنوان نیم‌چه‌ای نتیجه احتمالاً معقول‌تر آن است که آنان را نیز جزئی از مردمی بپنداریم که همواره آن سوی دیوار شهرت پنداشته شده‌اند. ناموران نیز گرفتار مسائل شخصی و پیشافرض‌های خود درباره دیگران هستند؛ نزد بسیاری از آنان، دیگر ناموران هستند که به راستی نام‌آورند و آنان نیز از موضع آدمی معمولی به سراغ آنان می‌روند؛ حال آن‌که ناظر سوم ماجرا، چنین برخوردی را «برخورد تاریخی» می‌پندارد. شاید، اما، حق با ویلیام جیمز باشد: «به شمار کسانی که ما را می‌شناسند؛ ما شخصیت داریم.»
2ـ نکته دیگری که با خواندن کتاب و در لابه‌لای حکایت‌ها پیش می‌آید؛ نوع نگاهی است که به تاریخ به مثابه مجموعه‌ای از تعاملات انسانی می‌نگرد که حقیقتی یکه دارد که تنها در یک روایت صحیح و مستند؛ قابل رویت است. طبق این برداشت، کنش‌گران اغراضی و امیالی دارند و این اغراض و امیال در افعالشان بروز می‌یابد و بنابراین برای توضیح وقایع تاریخی، کافیست به آن اغراض و این افعال وقوف یافت و در مقام روایت آن، صداقت ورزید؛ سره از ناسره گشود و روایت‌های مجعول را از روایات معلوم باز شناخت تا بتوان تاریخ واقعی را گفت.
در بررسی کتاب کریگ براون، نکته قابل‌ذکر آن است که این کتاب در نگاه اول، سعی بر آن دارد که پای مدرک و سند را با تأکید غلیظ به میان آورد؛ اما آن‌جا که‌گاه در میان برخی روایات، ناچار از اعتراف صریح یا ضمنی به گنگی برخی از برخورد‌ها یا نابسندگی برخی اسناد میشود؛ شاید بی‌آن‌که خود قصد آن را داشته باشد و یا لااقل چنین مرادی را با بانگی به بلندی و رسایی تأکیدات قبلی بیان کند؛ مخاطب را به این نکته سوق می‌دهد که به راستی واقعیت تاریخی چیست و کجاست؟ و آن را چگونه و از که باید پذیرفت؟ وقتی کتاب بسته شود و پشت جلد آن دوباره به چشم آید؛ آن‌گاه شاید سطر دوم متن پشت جلد، برای مخاطب معنای دیگری پیدا کند: «اگر تاریخ را شایعه‌ای بدانیم که خوب روایت شده؛ برخوردهای تاریخی اغلب خنده‌دار این کتاب مفهوم ویژه‌ای می‌یابند.»
3 ـ نکته پایانی و مرتبط با نکته دوم، این پرسش است که نحوه نسبت‌یابی تاریخ و زمان در این کتاب از چه سنخی است؟ می‌دانیم که برخی تاریخ را تکرار و دور می‌پندارند و معتقدند وقایع تاریخی و تنوع ظاهری آنها نباید ناظرین را به این وهم بیفکند که گذر زمان، زنگ زوال اعصار کهن و ظهور ایام نو را به صدا در می‌آورد. خیر، در بر همان پاشنه می‌چرخد و آن‌چه انسان از سر می‌گذراند و آن‌چه تاریخ او را بر می‌سازد؛ برآمده از نیروهای حیاتی خلقت است که با گذشت زمان، و با تقلای تغییر آدمیان، تفاوتی معنادار نمی‌کند. به تعبیری دیگر: زمان می‌گذرد؛ اما زمانه نمی‌گردد. برخی دیگر، در نگرشی متأثر از اندیشه مدرن، تاریخ را تکاملی خطی می‌انگارند و طی آن به این نتیجه می‌رسند که تداوم تاریخ، نویدبخش رونق روزافزون زیست بشری است. مایه و خمیره اندیشه مدرن و بسیاری از مفاهیم مرتبط با آن، چنین برداشتی از نسبت مقطع، اما پیوسته تاریخ و زمان است. نظر سومی که در این میان تقریر میشود و غالباً در تفکر پست‌مدرن دیده میشود؛ رای به تاریخ بی‌نظم و پریشان، و نسبت منقطع و گسسته تاریخ و زمان است که طی آن تاریخ، بیش از آن‌که بر نظم و قاعده بنا شده باشد؛ بر آشفتگی و تصادف استوار است و البته بیان آن نیز مشمول قاعده بازنمایی و تأویل است.
روایت براون در این کتاب، بیشتر به سنخ‌های اول و سوم نزدیک میشود و این بی‌ربط به نگاه براون به مسئله تحلیل «حقیقت تاریخ» نیست. در برخی از برخورد‌ها، نظیر برخوردهای متوالی سلینجر با همینگوی، همینگوی با فورد و فورد با وایلد، براون گویی تعمداً با زمان بازی می‌کند تا نشان دهد مضمون بی‌وفایی مرید به مراد، ربطی به مرور زمان ندارد و مسئله همواره و همیشه تاریخ است و به تعبیری: «دنیا دار مکافات است.» برخی دیگر از برخورد‌ها و اشارات، نظیر برخورد مارسل پروست و جیمز جویس که به هفت شکل روایت میشود و برخورد اشراف‌زاده انگلیسی با هیتلر که مضمون آن، تلویحاً، این است که کشته‌شدن هیتلر در آن تصادف معمولی، می‌توانست تاریخ جهان را تغییر دهد؛ اما، به تصادفی‌بودن امور، هرچند در لفافه و در قالب طنز اشاره دارد و اشارتی می‌تواند باشد بر سنخ‌شناسی پست‌مدرن براون از نسبت تاریخ و زمان. محور پست‌مدرنی همین قطعه کوتاه، اگر بر عطف اعتنای مورخان پست‌مدرن بر وابستگی گذشته به سلسله تأویل-های متعارضی که واقعیت را می‌سازند؛ نه اینکه واقعیت ساخته‌شده را گزارش دهند ـ توجه شود؛ عیان میشود. در واقع وقتی براون از اشراف‌زاده نقل می‌کند که مرگ هیتلر، مترادف با تغییر تاریخ جهان است؛ اگرچه در وهله نخست، گویی بر قدرت مقاصد فردی هیتلر و نقش تعیین‌کننده عاملیّت شخصی او در برابر ساختارهای تاریخی انگشت تأکید می‌نهد؛ اما در سطحی دیگر، مفروضات بنیادین دو اندیشه کلاسیک و مدرن مبنی بر قصدمندی، روندهای فرافردی و توالی زمانی را مردود می‌شمارد و این را وقتی در کنار دیگر اشاراتی که به نفی حقیقت تاریخی یکه می‌انجامد و در بند قبل شرحش رفت؛ بگذاریم؛ می‌توانیم سنخ‌شناسی پست‌مدرن براون از نسبت تاریخ و زمان را جدی‌تر بگیریم و معنای نقل قول اول کتاب او از ژان کوکتو: «زمین می‌چرخد و می‌چرخد و به جایی نمی‌رسد/ تنها چیزی که به حساب می‌آید این لحظه است» را بهتر بفهمیم.
یکی درباره دیگری (برخوردهای تاریخی)، کریگ براون، ترجمه حسن کامشاد، انتشارات نیلوفر، چاپ اول زمستان 1392، 12000 تومان
منابع: شهرکتاب (فرزاد نعمتی)، شرق، ایمنا
