واکنشهای اکسایش ـ کاهش
بعد از آشنایی با مفهوم عدد اکسایش در اینجا با واکنشهای اکسایش ـ کاهش و نحوهی تشخیص آنها آشنا خواهیم شد.
تعاریف اکسایش ـ کاهش:
تاکنون تعریفهای مختلفی برای اکسایش و کاهش براساس موارد مختلفی مطرح شده است که نخست به شرح آنها میپردازیم.
1ـ براساس مبادلهی اکسیژن:
اگر عنصری اکسیژن بگیرد اکسایش یافته یا اکسید شده و اگر اکسیژن از دست بدهد کاهش یافته یا کاهیده شده یا احیا گشته است.
2ـ براساس مبادلهی هیدروژن:
اگر عنصری هیدروژن از دست بدهد اکسایش یافته یا اکسید شده و اگر هیدروژن بگیرد کاهش یافته یا کاهیده شده یا احیا گشته است.
3ـ براساس مبادلهی الکترون:
اگر عنصری الکترون از دست بدهد اکسایش یافته یا اکسید شده و اگر الکترون بگیرد کاهش یافته یا کاهیده شده یا احیا گشته است.
4ـ براساس عدد اکسایش:
این تعریف که تعریف امروزی بوده و از دیگر تعاریف جامعتر و کاملتر است از این قرار است که اگر عدد اکسایش عنصری افزایش یابد، اکسایش یافته یا اکسید شده و اگر عدد اکسایش عنصری کاهش یابد، آن عنصر کاهش یافته یا کاهیده شده یا احیا گشته است.
براساس این تعاریف میتوان گفت:
مادهی اکسنده مادهای است که یکی از این خصوصیات را داشته باشد:
- اکسیژن از دست بدهد؛
- هیدروژن بگیرد؛
- الکترون بگیرد؛
- عدد اکسایش آن کوچک شود.
ماده ی کاهنده ماده ای است که یکی از این خصوصیات را داشته باشد:
- اکسیژن بگیرد؛
- هیدروژن از دست بدهد؛
- الکترون از دست بدهد؛
- عدد اکسایش آن بزرگ شود.
مثال: بر مبنای یکی از تعاریف اکسایش ـ کاهش مشخص کنید واکنش دهنده اکسایش یافته است یا کاهش؟
جواب: همان طور که میبینید در Cu2O نسبت اکسیژن به مس برابر 1/2 بوده اما در CuO این نسبت برابر یک است؛ پس این تبدیل با افزایش اکسیژن همراه بوده یعنی اکسایش صورت گرفته است.
واکنش اکسایش ـ کاهش:
به واکنشی که در آن عدد اکسایش حداقل یک عنصر تغییر کرده باشد، واکنش اکسایش ـ کاهش میگویند.
برای اینکه بتوانید تشخیص دهید که یک واکنش از نوع اکسایش ـ کاهش است، باید عدد اکسایش تمامی عناصر شرکت کننده در واکنش را در دو طرف معادله حساب کنید تا ببینید تغییری صورت گرفته یا خیر. اما خوب است به این نکته توجه کنید که اگر در سمت چپ یا سمت راست یک واکنش عنصری به حالت آزاد وجود داشت مانند O2 ، Cu، H2 و...، آن واکنش حتما از نوع اکسایش ـ کاهش است. در این صورت دیگر نیازی به محاسبه عدد اکسایش تک تک عناصر نیست. اما عکس این مطلب صادق نیست، یعنی نباید تصور کنید که در یک واکنش اگر عنصری به حالت آزاد وجود نداشته باشد آن واکنش از نوع اکسایش ـ کاهش نیست. در این صورت برای تشخیص نوع واکنش باید عدد اکسایش تک تک عناصر در دو طرف واکنش بررسی شود.
به واکنش زیر توجه کنید:
عدد اکسایش اکسیژن در H2O2 برابر 1- است و در طرف دیگر واکنش عدد اکسایش آن در H2O برابر 2- بوده، یک درجه کاهش یافته، و در O2 عدد اکسایش آن صفر است یعنی یک درجه اکسایش یافته است. همان طور که میبینید در این واکنش هم اکسایش و هم کاهش توسط یک عنصر در ترکیب صورت گرفته است.
به این گونه واکنشهای اکسایش ـ کاهش، واکنش تسهیم نامتناسب گفته میشود.
نیم واکنش:
به نیمی از یک واکنش اکسایش ـ کاهش که در سمت چپ یا راست آن الکترون (e- ) وجود دارد نیم واکنش گفته میشود.
واکنش سوختن فلز منیزیم در گاز اکسیژن یک نمونه واکنش اکسایش - کاهش است که از جمع نیم واکنش اکسایش با نیم واکنش کاهش به دست میآید.
در این واکنش اتم منیزیم الکترون از دست داده است، خودش اکسایش مییابد و اکسیژن را میکاهد.