یادداشت های نجومی بابل و منجمان ایرانی

بابل یکی از مراکز مهم نجوم در جهان باستان بود. در این شهر منجمان هر شب آسمان را زیر نظر می گرفتند و هر گونه تغییری در آسمان شب را به دقت در الواح گِلی ثبت می کردند. این الواح باستانی که به خط میخی نگاشته می شد، یکی از مهم ترین منابع در زمینه نجوم باستانی در جهان است که با عنوان یادداشت های نجومی شناخته می شوند.

این یادداشت ها تنها شامل گزارش رصد آسمان نبود، بلکه در این متن ها اطلاعات روزمره نیز نوشته می شد. آنان بر این باور بودند که اجرام آسمانی، خدایانی هستند که با بررسی حرکت آنان، می توان رویدادهای زمینی را پیشگویی کرد. به همین سبب، در این متن ها رویدادهایی همچون رویدادهای سیاسی و نظامی، تغییرات آب و هوایی و سطح آب رودخانه فرات و همچنین تغییر قیمت کالاهایی همچون خرما، جو، کنجد، پشم یا خردل نیز نوشته می شد. در نتیجه، این متن ها بجز رویدادهای نجومی، حاوی اطلاعات گرانبهایی از زندگی روزمره در بابل باستان هستند که آنها را نمی توان از منابع دیگر به دست آورد.

گرچه متن های طالع بینی از دوران بابل کهن تنظیم می شدند، اما نوشتن کهن ترین یادداشت های نجومی در نیمه سده هشتم پیش از میلاد آغاز شد  و تا قرن ها ادامه یافت. بنابراین صدها سال گزارش رصدی در اختیار منجمان قرار داشت تا بتوانند براساس آنها نتیجه گیری کنند و به ارتباط میان رویدادهای زمینی و  آسمانی پی ببرند. برای نمونه با بررسی وضعیت آسمان در زمان مرگ پادشاهان، نتیجه می گرفتند که اگر آسمان در شرایط مشابهی قرار گیرد، مرگ پادشاه حتمی است. از آنجا که پادشاهان بابل و آشور به دانستن آینده خود علاقه مند بودند، نتیجه این بررسی ها برای آنان اهمیت بسیار داشت. برای نمونه، یکی از نتیجه های این بررسی های نجومی، در یک لوح چنین آمده است:« اگر در ماه آیارو، در هنگام عصر، ماه بگیرد، پادشاه خواهد مرد. پسران پادشاه به سر تخت پدرشان به رقابت خواهند پرداخت، اما بر آن نخواهند نشست.» (متن اِنوما اََنو انلیل 17:2)

سرانجام، مطالعه هزاران لوح رصدی و جستجو برای یافتن نظمی منطقی برای گردش ستارگان به پیدایش ستاره شناسی ریاضی انجامید که منجمان را قادر می ساخت  تا زمان ماه گرفتگی ها و خورشید گرفتگی های آینده را بدقت پیش بینی کنند.

در زمان تسلط هخامنشیان بر بابل، نه تنها سنت نوشتن این یادداشت های نجومی تداوم یافت، بلکه پیشرفت بسیار کرد. یکی از ارزش های تاریخی مربوط به یادداشت های نجومی این دوره این است که افزون بر ثبت رویدادهای نجومی و اطلاعات ارزشمند روزمره، نام اصلی پادشاهان هخامنشی نیز به همراه نام سلطنتی آنان ثبت شده است. این اطلاعات تنها در این متن های نجومی آمده و تنها مدرک موجود در این زمینه است. برای نمونه:

... در سال چهل و هشتم (پادشاهی) آرشو که اردشیرشاه (اردشیر دوم) خوانده می شود... (متن 361)

با ورود مغان ایرانی (آریایی) آمیخته شد و درنتیجه این آمیختگی، نجوم تازه ای پدید آمد. یکی از دستاوردهای نجوم دوره هخامنشی در بابل، پدید آمدن ستاره شناسی زایچه ای است، یعنی براساس شکل آسمان در زمان به دنیا آمدن فرد، شخصیت و آینده او پیش بینی می شد. دستاورد بسیار مهم دیگر در زمان اردشیر یکم انجام گرفت و آن به وجود آمدن دایره البروج یا Zodiac بود. یعنی آسمان به دوازده بخش مساوی 30 درجه ای تقسیم شده که هر بخش با یک صورت فلکی مشخص می شد. این تقسیم بندی، امروزه نیز همچنان به کار می رود.

در یادداشتهای نجومی بابل، رویدادهای تاریخی مهم نیز نوشته شده است که در مقاله بعد به آن اشاره می شود.

مولف:

دکتر شاهرخ رزمجو / باستان شناس و مدرس دانشگاه تهران

منبع:

روزنامه جام جم

تنظیم برای تبیان:

ا.م.گمینی