کاش مرگم میرسید و اینقدر خجالت.....

یکی از مهمترین آسیب های اجتماعی که هر جامعه ای را تهدید می کند، مسئله اساسی فقر است که از تداوم حرکت بالنده جامعه و حکومت اسلامی جلوگیری می کند. فقر بلا و آفتی است که بر عقیده و ایمان، اخلاق و رفتار، فکر و اندیشه فرد و خانواده و اجتماع تاثیر می گذارد و مسیر حرکت جامعه را از اعتدال خارج می کند. امام علی (علیه السلام) در مناسبت های مختلف این مسئله را گوشزد کرده و در باب آن سخنان ارزشمندی را فرموده اند.

معنای فقر

فقر دلالت دارد بر فراخی در چیزی مانند: عضو بدن و از این ریشه است. کلمه «فقار» به معنی مُهره های پشت بدن است چون بین آنها شکاف و فاصله است، و فقیر به کسی گفته می شود که ستون فقرات پشتش به وسیله ذلت و بیچارگی شکسته است. فقیر در نزد عرب به معنی محتاج است.

ره آورد فقر

"و قال علیه السلام لابنه محمد بن الحنفیة: یَا بُنَیَّ، إِنِّی أَخَافُ عَلَیْكَ الْفَقْرَ، فَاسْتَعِذْ بِاللهِ مِنْه، فَإِنَّ الْفَقْرَ مَنْقَصَةٌلِلدَّینِ، مَدْهَشَةٌ لِلْعَقْلِ، دَاعِیَةٌ لِلْمَقْت!" حضرت علی (علیه السلام) خطاب به فرزندشان محمد حنفیه سفارش نمودند: فرزندم! از فقر بر تو می ترسم از آن‏ بخدا پناه ببر! چرا كه فقر دین انسان را ناقص و عقل و اندیشه او را مشوش، و مردم را نسبت‏ به او، و او را نسبت‏ به مردم بدبین مى‏سازد.(1)

و در کلام دیگری می فرماید: هر کس به فقر مبتلا گردد به چهار خصلت گرفتار شود: ضعف تعیین، نقصان عقل، سستی دین و کم حیایی. پس باید از فقر به خدا پناه برد.(2)

حضرت علی (علیه السلام) خطاب به امام حسن (علیه السلام) می فرماید: (ای فرزندم) انسانی را که به دنبال بدست آوردن غذای خویش است سرزنش مکن زیرا کسی که قوت و غذایش فراهم نباشد، خطا و لغزشش زیاد است.(3)

وقتی که دین و ایمان و کمالات معنوی در انسان افول کرد، اصول اخلاقی و ارزش های انسانی در او کمرنگ می شود و انحراف، کج روی و کج اندیشی در او راه می یابد. با عقلی مدهوش و سرگردان چگونه می توان مسائل و مشکلات فردی و اجتماعی را حل و راه های رشد و توسعه را طی کرد. سرانجام این که با بودن عداوت و دشمنی در بین مردم، آسایش، آرامش و امنیت از جامعه رخت بر می بندد و رفته رفته جامعه در جهل و عقب ماندگی غوطه ور می گردد.

ضرورت فقرزدائی

آن حضرت همچنین می فرمایند:" اللَّهُمَّ صُنْ وَجْهِیبِالْیَسَارِ وَلاَتَبْذُلْ جَاهِیَبِالاْقْتَارِ فَأَسْتَرْزِقَ طَالِبِی رِزْقِكَ، وَأَسْتَعْطِفَ شِرَارَ خَلْقِكَ،وَأُبْتَلَى بِحَمْدِ مَنْ أَعْطَانِی، وَأُفْتَتَنَ بِذَمِّ مَنْمَنَعَنِی، وَأَنْتَ مِنْ وَرَاءِ ذلِكَ كُلِّهِ وَلِیُّالاْعْطَاءِ والْمَنْعِ" (4)پروردگارا! آبرویم را با بى نیازى نگهدار! و شخصیتم را در اثر فقر ساقط مگردان!. كه از روزى خواران تو در خواست روزى كنم و از اشخاص پست ‏خواستار عطوفت ‏و بخشش باشم! به ستودن آن كس كه كمكم مى‏كند مبتلا گردم! و به مذمت و بدگوئى از آنكه ‏به من نمى‏بخشد آزمایش شوم! و تو در ماوراى همه اینها سرپرست منى كه ببخشى و یا منع‏نمائى! و تو بر همه چیز قادرى.

در احادیث فراوانی از فقر به خداوند پناه برده شده و این نشان دهنده آن است که شر فقر زیاد است. در کتب اهل سنت از قول پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) استعاذه به خدا از فقر نقل شده است. از جمله پیامبر مرتب می فرمودند: «اللهم انی اعوذبک من الکفر و الفقر و عذاب القبر».

از روایت معلوم می گردد که کفر و عذاب قبر با فقر در ارتباط می باشد. چه بسا فقر اقتصادی منجر به فقر فرهنگی هم گردیده و فرد فقیر آن قدر در سختی و فشار قرار گیرد که حتی به دنبال دستورات دین و مکتب خود نتواند برود و دست به هر گناهی بیالاید و دچار هر منکر و فحشایی گردد.

بسیاری از بحران های اجتماعی، مفاسد و ناامنی ها، محصول فقری است که نهان یا آشکار در جوامع وجود دارد. از ابوذر غفاری منقول است: «عجبت لمن لایجد القوت فی بیته کیف لایخرج علی الناس شاهرا سیفه; متعجبم از کسی که غذا در خانه او پیدا نمی شود چگونه شمشیر خود را بر مردم نمی کشد؟» حفظ گوهر شخصیت، عزت و مناعت طبع انسان ها از رئوس برنامه های امام علی بود. شاید این که امام فقر را مرگ بزرگ (5) می نامد و قبر را از فقر برتر می شمارد به دلیل این باشد که در قبر انسان دچار ذلت و خواری نمی شود، ولی فقر بدتر از آن را نیز به دنبال دارد.

از این رو علی (علیه السلام) در سفارش به مالک اشتر، نه تنها توجه به نیازمندان و رفع حوایج آنها را سفارش می کند، بلکه به وی توصیه می کند که راهکاری برای حل ریشه ای فقر از جامعه در پیش گیرد، به طوری که اگر افراد نیازمند قادر به کارند کاری مناسب به آنان واگذار شود و اگر توانایی انجام کار ندارند تحت پوشش دولت قرار گیرند تا بتوانند با اطمینان خاطر از مستمری خویش به دیگر برنامه های زندگی بپردازند.(6) اگر امام به گرفتن مالیات سفارش می کند، اصلاح نابسامانی های اقتصادی جامعه و بهبود وضع رفاهی مردم را هم مد نظر دارد: «و تفقد امر الخراج بما یصلح اهله فان فی صلاحه و صلاحهم صلاحا لمن سواهم لان الناس کلهم عیال علی الخراج ».(7)

امام (علیه السلام) در نامه ای به فرماندهان ارتش یادآور می شود که فلسفه سقوط حکومت های پیشین این بود که در آنها، مردم به آسانی قادر به گرفتن حقوق خویش نبودند و حقوق حقه آنان را حکام زیر پا می گذاشتند و با این سیاست سوء، مردم به راه باطل و انحراف از مسیر صحیح سوق داده می شدند: «فانما اهلک من کان قبلکم انهم منعوا الناس الحق ... و اخذوهم بالباطل ».(8)

کلام آخر:

اگر در جامعه عدالت برقرار شود دیگر فقیر و نیازمندی باقی نخواهد ماند که برای تأمین معاش به هر کاری دست بزند و هر گناهی را مرتکب گردد، پس چه خوبست تا ظهور آقایمان و تا برپایی عدالت جهان گسترش، همه به خصوص دولتمردان با تدبیر و تلاش، در بهبود وضعیت اقتصادی مردم بکوشند."اللهم عجل لولیک الفرج"

پی نوشت:

1- نهج البلاغه، حکمت 319.

2- اندیشه حوزه، سال هفتم، شماره 2.

3- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج72، ح 58.

4- نهج البلاغه، خطبه 225.

5- «الفقر الموت الاکبر» (همان، حکمت 163).

6- علی اکبر علیخانی، «ویژگی های جامعه مطلوب از دیدگاه امام علی»، فصلنامه دانشگاه اسلامی، ش 5 (سال 1377) ص 40 .

7- نهج البلاغه، نامه 53 .

8- همان، نامه 79 .

فرآوری: زهرا انصاری نسب

بخش نهج البلاغه تبیان    

منابع:

نهج البلاغه، ترجمه و شرح آیة الله مکارم

سایت maarefquran

سایت balaghah

مطالب مرتبط:

بابای من اگر چه فقیر است، بد که نیست!

مهمترین راه برای فقرزدایی

شاه‌ کلیدِ غلبه بر فقر