کاری که حتما باید در ماه رمضان انجام دهیم!
سالی گذشت و یک سال جدید آمد، سال نو روزی است که آغاز یک سال گاه‌شماری جدید را رقم میزند، و در آن سال‌شمارِ یک تقویم مشخص افزایش داده میشود. در بسیاری از فرهنگ‌ها، این رویداد را به مناسبت پایان سال قدیم و شروع سال جدید جشن می‌گیرند. کشورهایی که از گاه‌شماری خورشیدی استفاده میکنند، معمولا سال نو را در اولین روز بهار جشن می‌گیرند. در کشورهایی که از گاه‌شمار (تقویم) میلادی استفاده میکنند، سال نو معمولا در اول ژانویه برگزار میگردد
.ماه رمضان آغاز سال سالکان
عده ای در میان ما هستند که با این قراردادها میانه ای نداشته و اول سالشان متمایز و متفاوت از سایرین است. از ابن طاووس نقل شده است كه مى‌فرماید: عده‌اى اول سالشان‌اول فرودین است. یک نوجوان اول سال او اوّل فروردین است كه‌تلاش مى‌كند لباس نو بپوشد، درختها اوّل سالشان فروردین است كه لباسهاى نو و تازه در بر مى‌كنند، یك تاجر كه كارگاه تولیدى دارد در فرصت دیگرى اوّل سال را تعیین مى‌كند، امّا آنها كه اهل سیر و سلوكند، اوّل سالشان ماه مبارک رمضان است، حسابها را از ماه مبارك تا ماه مبارك بررسى مى‌كنند، كه ماه مبارك رمضان گذشته چه درجه‌اى داشته و امسال چه درجه‌اى دارند، چقدر مطلب فهمیده و چقدر مسائل برایشان حل شده است، چقدر در برابر گناه قدرت تمكین داشته و چقدر در برابر دشمن قدرت تصمیم دارند.
ماه مبارک رمضان براى سالكان الى اللّٰه ماه محاسبه است. لذا امام سجّاد علیه السلام فرمود: هیچكس در سراسر جهان به اندازهء ما در این ماه استفاده نكرد.
ماه رمضان هم آغاز سال انسانیّت از نگاه اسلام است؛ چرا كه در این ماه عزیز، حیات معنوىِ اهل سیر و سلوک، تجدید مى شود و آنان كه در مسیر حركت به سوى كمال مطلق اند، جانشان شكوفا شده، آماده دیدار خداوند مى شوند. از این رو، مى توان گفت كه «فروردین»، آغاز تجدید حیات مادّى براى گیاهان در دنیاى طبیعت و «ماه رمضان»، آغاز تجدید حیات معنوىِ انسان در عالم انسانیّت است.
چرا باید نفس را محاسبه کرد؟
این حدیث نبوى (صلی الله علیه و آله) مشهور است كه« از خود حساب بكشید پیش از آن كه به حساب شما برسند و اعمال خود را وزن كنید پیش از آنكه آنها را بسنجند و براى روز قیامت خویشتن را آماده سازید »
یكى از موضوعاتى كه در روایات بسیار تأكید گردیده و علماى اخلاق درباره آن بسیار بحث كرده‌اند، مسأله «محاسبه نفس» است. در این روایت نیز بر این مسأله تأكید شده كه هر كس باید از خود حساب بكشد و دست كم، در هر شبانه روز، یك بار خود را محاسبه كند. بهترین موقع براى این كار شب‌ها است كه پیش از خواب، دست كم، چند دقیقه در رفتارمان تأمل كنیم و ببینیم آیا كارهایى كه انجام داده‌ایم درست بوده است یا نه. اگر خطایى انجام داده‌ایم، به آن معترف باشیم و در صدد جبران آن برآییم. از جمله ویژگى‌هایى كه خداى متعال به روح انسان عطا كرده این است كه مى‌تواند بر اعمال خود نظارت و مراقبت داشته باشد. این یكى از مسایلى است كه بسیارى از فیلسوفان جهان در آن متحیر مانده‌اند.
هر كس معمولا مى‌تواند به دیگران و كارها و رفتارهاى آنان نظر داشته باشد، اما این‌كه بتواند به خودش هم نظر داشته باشد از ویژگى‌هاى مهم روح آدمى است.
بنابراین مورد تأكید است كه انسان در هر شبانه روز، دست كم، یك‌بار اعمال خود را بررسى كند؛ ببیند آیا كار خوبى‌انجام داده است یا نه. و در سطح وسیع تر آدمی یک سال گذشته خویش را مورد دقت و نظر قرار می دهد که آن سال آیا در جهت رضای خدا و به سوی لقاء او گذشت و یا کج روی هایی نیز در آن وجود داشت.
در کتاب مکاتیب در باب محاسبه نفس چنین آمده است: از محاسبه و مراقبت نفس خالى نباید بود، نفس را كه باز گذاشتند همچون حیوان است كه افسار از سر او (چون) به در كنند حركات نامنتظم از وى به وجود آید. دایم ازجانبى مراقب خود مى‌باید بود كه نگذارند كه از راه به در رود، از جانبى مراقب حق كه او را از یاد فرو نگذارند؛ آدمى را دو چشم از این داده‌اند.
آثار محاسبه نفس
1_ وقوف بر گناهان: در حدیثی از امیرمۆمنان علی علیه السلام می خوانیم: « کسی که محاسبه نفس خویشتن کند، بر عیوب خویش واقف می شود، و از گناهانش با خبر می گردد (و به دنبال آن) از گناه توبه می کند، و عیوب را اصلاح می نماید» (غرر الحکم)
2_ سعادتمندی: و نیز از همان امام علیه السلام می خوانیم: «من حاسب نفسه سعد؛ کسی که به محاسبه خویشتن پردازد، سعادتمند می شود. »(مستدرک، جلد 12، صفحه 154)
3_ اصلاح نفس: و باز در حدیث دیگری از همان حضرت می خوانیم: «ثمرة المحاسبة صلاح النفس؛ میوه درخت محاسبه اصلاح نفس است. » بعضی از بزرگان علم اخلاق در توضیح حقیقت محاسبه، چنین گفته اند که مانند محاسبه با شریک است که درباره سرمایه و سود و زیان بیندیشد، اگر سودی حاصل شده، سهم خود را از شریک بگیرد و تشکر کند و اگر خسرانی حاصل گشته او را ضامن بشمرد و وادار به جبران در آینده کند. (غرر الحکم)
چگونه نفس را می بایست محاسبه نمود؟
برای توضیح این مطلب ذکر روایاتی از امام علی علیه السلام کفایت می نماید: على علیه السّلام از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل كرده كه فرمود: زیركترین زیركان كسى است كه نفسش را محاسبه كند و براى پس از مرگش عمل كند. شخصى گفت: یا امیرالمۆمنین چگونه نفس را باید حسابرسى كرد؟ امام فرمود: چون انسان صبح كرده سپس به شب مىرسد به نفس خود رجوع كرده و بگوید: اى نفس من! این روزى بود كه گذشت و دیگر بر نمىگردد، خداوند از تو سۆال خواهد كرد كه این روز را در چه چیز گذراندى، چكار كردى؟ آیا یاد خدا كردى و سپاسش را بجا آوردى، آیا احتیاجات مۆمنى را بجا آوردى و گرفتاریش را برطرف نمودى، آیا پشت سر مۆمن او را در (رسیدگى به) اهل و فرزندش حفظ كردى و پس از مرگش در بازماندگانش حفظش كردى، آیا از غیبت برادر مۆمنت زبانت را نگهداشتى، آیا مسلمانى را كمك كردى؟ چه كارى در این روز انجام دادى؟ پس انسان بیاد بیاورد آنچه در روز انجام داده است، اگر ببیند آنچه از او سرزده نیكى و خیر بوده خدا را سپاس گوید و بر توفیقى كه بدست آورده خدا را تكبیر كند، و اگر آنچه از او سرزده معصیت و تقصیر بوده خدا را استغفار كند و بر ترك آن اراده نماید.(جهاد النفس وسائل الشیعة / ترجمه صحت، ص: 382)
اگر انسان یک مسافرى است كه سفر ابد در پیش دارد، ره توشه آن سفر ابد را باید در همین چند روز تهیه كند، و اگر درهاى آسمان به چهره مۆمن باز مى‌شود، و اگر مۆمن مى‌تواند با وارستگى به باطن عالم راه پیدا كند، و اگر بهترین فرصت، ماه مبارك رمضان است، پس بهترین سود را ماه مبارك رمضان و اهلش دارند. از این رو می توان این ماه را آغاز سال معنوی عارفان و سالکان دانست.
مریم پناهنده
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منابع:
1)محاسبه نفس، ابن طاوس
2)مکاتیب، عبدالله قطب شیرازی
3)اخلاق در قرآن (جلد 1: اصول مسائل اخلاقی)، آیت الله مکارم شیرازی
4)آیینه رمضان، معاونت آموزش و تحقیقات بعثه مقام معظم رهبری
5)جهاد النفس وسائل الشیعة / ترجمه صحت
6)مراقبات ماه رمضان، محمدی ری شهری
مطالب مرتبط:
