پیام آیت الله جوادی آملی به همایش آیین بزرگداشت مرحوم شیخ عبدالکریم حائری: باید استقلال همه جانبه‌ی حوزه‌ی دینی را از متن خود دین استنباط کرد
آیت الله جوادی آملی در پیام تصویری خود به این آیین، حوزه علمیه قم را مرهون کوشش محققانه و خالصه مۆسس آن، یعنی آیت الله حائری دانستند.
ایشان با تأکید بر استقلال بخشی به سازمان روحانیت، فرمودند: استقلال حوزه از جهت علمی باید در مسأله تعلیمِ کتاب و حکمت و تزکیه‌ی نفوس مستقل باشد، چه اینکه برنامه اصلی قرآن کریم، همین است و دروس محوری حوزه، باید آیه‌ی محکمه، فریضه‌ی عادله و سنّت قائمه باشد.
ایشان در بخشی از این پیام بیان داشتند: سازمان عمیق و وسیعِ روحانیت، عناصر فراوانی لازم دارد؛ مانند مرجعیّتِ علمی و دینی از یک سو، اساتیدِ محقّق و مربّی و کارآمد از سوی دیگر، کتابخانه‌های مجهّز از سوی سوم، مراکز حوزوی و مدارس مناسب، از سوی چهارم، شاگردان تیزهوش و کوشا، از سوی پنجم و قسمت مهم و امر ششم، بودجه‌ای که همه‌ی این هزینه‌ها را کفایت کند.
ایشان در ادامه فرمودند: برخی فکر می‌کردند که استقلال حوزه در سایه اموال وقف و ثُلث‌ها و مانند آن و بخشی از زکات به عنوان «فی سبیل الله» تأمین می‌شود، درباره‌ی سهم مبارک امام - سلام الله علیه - در عصر غیبت فتوای مستقل و زنده‌ای نداشتند، گرچه برخی از بزرگان در تألیف کتاب و تدوین آثار و مآثر قرآن و عترت سرآمد بودند، مثل محقّق حلّی که در اواخر قرن هفتم رحلت کرده است، لکن در تأمین استقلال اقتصادی حوزه، موفق نبودند، زیرا مهم‌ترین بودجه‌ای که می‌توانست حوزه را اداره کند و می‌تواند، همان سهم مبارک امام - سلام الله علیه - است.
ایشان بنیان‌گذار و مۆسّس موفق را کسی دانستند که بتواند استقلال همه جانبه‌ی حوزه‌ی دینی را از متن خود دین استنباط کند و فرمودند: مهم‌ترین کاری که مرحوم آقای حائری کرد این است که استقلال حوزه را از متن ادله‌ی دینی و استقلال اقتصادی حوزه را از متن ادله‌ی روایی استفاده کرد، چه اینکه امام راحل - رضوان الله علیه - استقلال سیاسی و استقلال اقتصادی امّت اسلامی را از متن دین استفاده کرد.
متن کامل پیام آیت الله جوادی آملی به این آیین بزرگداشت بدین شرح است:
اعوذ بالله من الشیطان الرجیم
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله ربّ العالمین و صلّی الله علی جمیع الأنبیاء و المرسلین و الأئمة الهداة المهدیین سیّما خاتم الأنبیاء و خاتم الأوصیاء - علیهما آلاف التحیّة و الثناء - بهم نتولّی و من أعدائهم نتبرّءُ الی الله
مقدم شما علما، آیات، حجج، فرهیختگان حوزوی و دانشگاهی را گرامی می‌داریم، از برگزارکنندگان این نکوداشت و نشست مقدماتی، حق‌شناسی می‌کنیم، از ذات اقدس الهی مسألت می‌کنیم روح مطهّر آیت الله العظمی مرحوم آقا شیخ عبدالکریم حائری یزدی را با انبیای الهی محشور بفرماید! همه بزرگوارانی که در ایراد مقال یا ارائه مقالات، رنج و کوشش عالمانه‌ای را تحمّل کردند، خدا به احسن وجه بپذیرد. توفیق روزافزون به همه محقّقان و پژوهشگران مرحمت کند.
حوزه علمیه قم که اکنون به لطف الهی محور بسیاری از فیوضات الهی است، مرهون کوشش محقّقانه و خالصانه مۆسس بزرگوار، مرحوم آیت الله العظمی حائری است. استقلال ل ؟بخشی به سازمان روحانیت، یک تفکّر عمیق علمی می‌طلبد؛ زیرا این سازمانِ عمیق و وسیع روحانیت، عناصر فراوانی لازم دارد؛ مانند مرجعیّت علمی و دینی از یک سو، اساتیدِ محقّق و مربّی و کارآمد از سوی دیگر، کتابخانه‌های مجهّز از سوی سوم، مراکز حوزوی و مدارس مناسب از سوی چهارم، شاگردان تیزهوش و کوشا از سوی پنجم و قسمت مهم و امر ششم بودجه‌ای که همه‌ی این هزینه‌ها را کفایت کند از سوی ششم.
استقلالِ حوزه را باید از متن دین استنباط کرد، کسی موفق است که مۆسس حوزه باشد؛ استقلال حوزه را در ابعاد یاد شده از متون کتاب و سنّت استنباط کند. این‌چنین نباشد که دلیل استقلال حوزه دینی را از بیرون حوزه‌ی دین فراهم کند، بلکه از متن دین، استقلال آن را تأمین کند. استقلال حوزه از جهت علمی باید در مسأله تعلیم کتاب و حکمت و تزکیه نفوس مستقل باشد، چه اینکه برنامه اصلی قرآن کریم، همین است و دروس محوری حوزه، باید آیه‌ی محکمه، فریضه‌ی عادله و سنّت قائمه باشد؛ یعنی تفسیر باشد، علوم عقلی باشد، اخلاق باشد، فقه و اصول باشد، تاریخ اسلام باشد، سیره و سنّت اهل بیت باشد و مانند آن از سوی دیگر. دروس محوری آن بر اساس «إِنَّما العِلمُ ثَلاثَةٌ» [1] سامان می‌پذیرد و هدف اصلی حوزه هم تعلیم کتاب و حکمت و تزکیه‌ی نفوس است. مرجعیّت علمی و دینی در ردیف عناصر شش‌گانه‌ی یادشده نیست؛ او وقتی استقلالِ اندیشه داشته باشد، همه این مطالب را از متن دین استنباط می‌کند، آنها را تدبیر و تبیین و شکوفا می‌کند و دیگران را جذب می‌کند. یکی از بخش‌های اساسی حوزه، همان استقلال اقتصادی حوزه است، اگر آن مۆسّس نتواند تفکّر اقتصاد حوزوی داشته باشد، در تأسیس حوزه‌ی کارآمد، موفق نیست؛ زیرا اساتید، مراکز، احداث مراکز و کتابخانه‌های مجهّز، نیازمند به بودجه سنگین است، اگر بودجه را نتواند از متن دین تهیه کند، به بیرونِ دین وابسته می‌شود، در نتیجه آن شخص و بنیان‌گذار و مۆسّسی موفق است که استقلال همه جانبه‌ی حوزه‌ی دینی را از متن خودِ دین استنباط کند. بزرگانی همچون آیت الله حائری در قم و برخی از بزرگان در حوزه نجف و سامرا و مانند آن توانستند این عناصر را از خود متن دین به دست بیاورند.
برخی فکر می‌کردند که استقلال حوزه در سایه اموال وقف و ثُلث‌ها و مانند آن و بخشی از زکات به عنوان «فی سبیل الله» تأمین می‌شود، درباره سهم مبارک امام - سلام الله علیه - در عصر غیبت فتوای مستقل و زنده‌ای نداشتند گرچه برخی از بزرگان در تألیف کتاب و تدوین آثار و مآثر قرآن و عترت سرآمد بودند، مثل محقّق حلّی که در اواخر قرن هفتم رحلت کرده است، لکن در تأمین استقلال اقتصادی حوزه، موفق نبودند، زیرا مهم‌ترین بودجه‌ای که می‌توانست، حوزه را اداره کند و می‌تواند، همان سهم مبارک امام - سلام الله علیه – است. فتوای رسمی مرحوم محقّق در شرایع در بحث مصرف خمس، این است که در زمان حضور خود امام، در اختیار امام قرار می‌گیرد، او خود می‌داند چگونه صرف کند، ولی در عصر غیبت، برخی از اقوال را نقل می‌کند که هیچ کدام از آنها نمی‌تواند، کارآمد باشد؛ یک قول، مسأله تحلیل و اباحه خمس است که در زمان غیبت، حلال شده است و بر مۆدّیان، تأدیه خمس واجب نیست. برخی از اقوال این است که در عصر غیبت، باید خمس را به فقیه «جامع الشرایط» داد تا او کمبود سادات، نیاز سادات را برطرف کند، بقیه را یا دفن کند یا نگه دارد تا هنگام مرگ، وصیّت کند و به دیگری بسپارد و همچنین تا زمان ظهور وجود مبارک ولیّ عصر، یکی پس از دیگری حفظ کند و ضبط کند تا به حضرت تقدیم کند. این قول به اباحه، قول به دفن کردن، قول به نگهداری تا زمان ظهور حضرت، هیچ کدام از اینها فتوای زنده‌ای که بتواند حوزه را مستقل نگه دارد، نیست. این فتوای محقّق است که چهار - پنج قول نقل کرد، بازگشتِ آن به همین اموری است که به عرض شما رسید. بعد از ایشان، مرحوم شهید اول و دوم، آنها هم یک فتوای حیات‌بخشی که بتواند، حوزه را سامان دهد و استقلال اقتصادی حوزه را تأمین کند ارائه نکردند. کم کم فقهای بعدی، احتمال آن را مطرح کردند که این مال، متعلّق به وجود مبارک ولیّ عصر - ارواحنا فداه - است، فقیه «جامع‌الشرایط» نایب اوست و کار «منوب عنه» را می‌کند، علم به رضا داریم که بهترین مصرف برای آن، تأسیس حوزه علمیه، نگهداری و نگهبانی حوزه علمیه و تأمین اساتید و شاگردان حوزه علمیه و مانند آن است. کم کم این نظر و رأی به مرحوم صاحب جواهر رسید، یک مقدار تقویت شد و بعد از مرحوم صاحب جواهر هم عملی و علنی شد. اینکه در روایات دارد «رَحِمَ اللهُ إمرأً أحیا أمرَنا» [2] خدا رحمت کند کسی که امر ما را زنده می‌کند، بهترین نمونه و مصداق برای احیای امر، آن است که استقلالِ مکتب تشیّع را از خود قرآن و عترت به دست بیاوریم. استقلال سیاسی‌مان را، استقلال اقتصادی‌مان را، استقلال فرهنگی‌مان را، استقلال اجتماعی‌مان را. استقلال حوزه که به دست آمد، در امور مالی نیازمند به غیر نخواهد بود. وقتی در امور مالی نیازمند به غیر نبود، در بسیاری از امور نیازمند نیست؛ در عین حال که اِشراف دارد، سایه‌افکن است؛ سایر امور را تأیید، تقویت، نگهبانی و نگهداری می‌کند و اگر توانست رهبری جامعه را هم به عهده می‌گیرد، چه اینکه امام - رضوان الله علیه - همین کار را کرد.
غرض آن است که سازمان روحانیّت به این شش عنصری که یاد شده است، وابسته است و این عناصر شش‌گانه در عرض هم نیستند، در طول هم هستند و اوّلین عنصر همان مرجعیّت دینی و علمی است. اگر آن مرجعیّت دینی و علمی، فتوایی نظیر فتوای محقّق و شهید اول و شهید ثانی و امثال این بزرگان داشته باشد که سهم امام را درباره حوزه علمیه و امثال آن پیش‌بینی نمی‌کردند، او در تأسیس حوزه علمیه موفق نیست، مگر اینکه از راه اوقاف و ثُلث‌ها و سایر خیرات و وجه «فی سبیل اللّه»ی که در زکات ذکر شده مصارف هشت‌گانه است، استفاده کنند و آنها کافی نیست تا استقلال اقتصادی حوزه‌ها را تأمین کند. در قم بزرگانی بودند، مرحوم آیت الله میرزای قمی - رضوان الله علیه - در همین شهر حضور داشتند، ولی موفق نشدند کاری که مرحوم آیت الله حائری کرد را انجام دهند؛ فتوای مناسبی در تأمین استقلال اقتصادی حوزه نداشتند؛ چون دستِ آنها از این جهت تهی بود، توفیق تأسیس حوزه علمیه را نداشتند، ولی مرحوم آقا شیخ عبدالکریم - رضوان الله علیه - تجاربی که در عراق داشتند، حوزه سامرا و کربلا و نجف را از نزدیک دیدند، با فتوای مرحوم صاحب جواهر تا حدودی آشنا بودند، اینکه صاحب جواهر زمینه این کار را فراهم کرده است و براساس اینکه سهم امام، بهترین مصرف آن تأمین حوزه‌های علمی است، استقلال اقتصادی حوزه را پیش‌بینی می‌کردند، با این تفکّر ناب، توانستند حوزه علمیه را سامان ببخشند چه اینکه بزرگان فراوانی هم، همین نظر را داشتند و باعث تحقّق استقلالِ اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حوزه علمیه قم شد.
انبیای الهی در تأسیس مراکز علمی، یکسان عمل نکردند، آنهایی که «اولوا العزم» بودند موفق‌تر بودند، آنهایی که «اولوا العزم» نبودند، به توفیق «اولوا العزم» نمی‌رسیدند. وجود مبارک ابراهیم خلیل - سلام الله علیه - برای اینکه محور فکری و دینی تأسیس کند، کعبه‌ای درست کرد که هم قبله است، هم مَطاف است. آن‌گاه از خدای سبحان مسألت کرد: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوی إِلَیْهِمْ» [3] کسانی که مربّیان و مدبّرانِ کعبه و امثال کعبه هستند از فرزندان ابراهیم خلیل، ابراهیم خلیل از خدا خواست که دل‌های گروهی به سمت اینها متوجّه شود. همان دعا درباره حضرت آیت الله العظمی حائری مستجاب شد که «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوی إِلَیْهِمْ». اساتید خوبی گرایش پیدا کردند در مکتب و محضر ایشان شرکت کنند، آیت الله آقا سیّد محمد تقی خوانساری، آیت الله آقا سیّد احمد خوانساری، آیت الله یثربی و بسیاری از بزرگان دیگر تا نوبت رسید به امام - رضوان الله علیه -، مرحوم محقّق داماد - رضوان الله علیه -، مرحوم آیت الله حائری - رضوان الله علیه -، مرحوم آیت الله گلپایگانی - رضوان الله علیه - بسیاری از مراجع ماضین، اینها مشمولِ «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوی إِلَیْهِمْ» جزء شاگردان ناب مرحوم آیت الله العظمی حائری شدند. حوزه علمیه هم با اینها سامان پذیرفت، هم مدرسه‌ای که قبلاً ساختند در اختیار قرار گرفت، این مدرسه فیضیه هم، مثل سایر مدارس به برکت خود مرحوم آقای حائری - رضوان الله علیه - و دیگر اساتید ساخته شد و حوزه علمیه، سامان پذیرفت و از همین حوزه علمیه، برکاتی برخاستند که نمونه آن امام راحل - رضوان الله علیه - است.
مهم‌ترین کاری که مرحوم آقای حائری کرد این است که استقلال حوزه را از متن ادله‌ی دینی و استقلال اقتصادی حوزه را از متن ادله‌ی روایی استفاده کرد؛ چه اینکه امام راحل - رضوان الله علیه - استقلال سیاسی و استقلال اقتصادی امّت اسلامی را از متن دین استفاده کرد و مانند آن.
من مجدداً مقدم همه شما بزرگواران را گرامی می‌دارم از برگزارکنندگان این نکوداشت و نشست مقدماتی حق‌شناسی می‌کنیم، از ذات اقدس الهی مسألت می‌کنیم روح مطهر آن فقیه جامع را با انبیای الهی محشور بفرماید. همه بزرگوارانی که در مکتب آن فقیه نامی استفاده کردند، با اولیای الهی محشور فرماید. امام راحل و شهدا را با انبیا محشور بفرماید. نظام ما، رهبر ما، مراجع ما، ملت و مملکت ما را در سایه امام زمان حفظ بفرماید. آنچه خیر و صلاح و فلاح ملت ماست به همه ما عنایت بفرماید.
«غفر الله لنا و لکم و السلام علیکم و رحمة الله و برکاته»
پانوشت‌ها:
[1] الکافی (ط - الإسلامیة)، ج1، ص32.
[2] دعائم الإسلام، ج1. ص62.
[3] سوره ابراهیم، آیه37.
منبع: پایگاه اینترنتی اسرا
تنظیم: محسن تهرانی - بخش حوزه علمیه تبیان
