اسلام و موسیقی1

دکتر سیدحسین نصر در کتاب ارزشمند خود، هنر و معنویت اسلامی می گوید:

«موسیقی از دیدگاه معنوی نه فقط فی نفسه، بلکه در نسبت با شعر ، چنان که در وجود جلال الدین مولوی مشاهده می شود، اهمیت خاصی دارد. »

اما جایگاه موسیقی در نظام دینی و معنوی اسلام و در میان مسلمانان کجاست؟

با مطالعه جهان اسلام، متوجه حضور موسیقی در اساسی ترین جنبه های سنت اسلامی خواهیم شد. به عنوان نمونه اذان تقریبا همواره به صورت آواز گفته می شود¹ همچون خود قران کریم که تلاوت آن برای روح مومنین مغذی ترین موسیقی ها است، با آهنگی خوش تلاوت می گردد.

حتی امروزه روز نیز، نوحه خوانی و عزاداری برای ائمه اطهار، بانگ افطار در ماه مبارک رمضان، مولودی خوانی در سالروز تولد ائمه و... هم چنان بیانگر نوعی از موسیقی است؛ هرچند که این نوع خاص از موسیقی قدسی، وجوه کمتر مشترکی با موسیقی متعارف در اذهان عمومی دارد.

در کنار این موارد خاص دینی ، اقیانوس موسیقی آسمانی هم هست که با تصوف پیوند دارد، موسیقی ای که مستقیما سرشتی دینی دارد، هرچند که بیشتر جنبه ی باطنی و نه ظاهری دین در آن حس می شود.

همچنین موسیقی مردمی تری که امروزه آن را موسیقی فولکلوریک می خوانند، وجود دارد که همواره جزء مکمل شیوه زندگی گروه های مختلف مردم، به ویژه در مناطق روستایی و مردم بیابان نشین سراسر جهان اسلام بوده است و کسانی که آن را می نوازند همواره به شریعت سخت وفادار بوده اند.

علاوه بر این اشکال موسیقی ، باید سنت های کلاسیک عمده موسیقی در جهان اسلام، همچون موسیقی سنتی و اصیل ایرانی، آندلسی، عربی، شرق نزدیک، ترکی و شمال هند را نیز اضافه کرد. گرچه منشاء این سنت های موسیقی به تمدن های باستان می رسد، اما کاملا در عالم اسلام ادغام شده و جایگاه خاصی در میان انواع اصلی هنر اسلامی یافته اند.

این سنت های کلاسیک غالبا از حمایت دربار خلفا و سلاطین یا اشراف برخوردار می شد و بیشتر هنری اشرافی به حساب می آمد، هرچند که محتوای آن کماکان معنوی باقی ماند.

بسیاری از مسلمانان اهل علم و دانشمندان شاخص، به ویژه فیلسوفان، ریاضی دانان و پژشکان، خود از صاحب نظران موسیقی و نظریه های آن بودند و برخی چون فارابی، ابن سینا و صفی الدین ارموی، از چهره های شاخص در زمینه نظریه موسیقی به حساب می آمدند.²

برخی از پژشکان مسلمان موسیقی را برای علاج دردهای جسمی و روحی به کار می گرفتند و رسالات متعددی درباره ویژگی درمانی موسقی نگاشته شده است. به عنوان نمونه فارابی رساله ای تحت عنوان "العلاج فی الموسیقی" دارد و اخوان الصفا هم در رسالات خود به مساله تاثیر موسیقی بر نفس اشاره کرده اند.

ادبا نیز معمولا با موسیقی محشور بوده اند. در سراسر تاریخ اسلام خصوصا رابطه نزدیکی میان شعر و موسیقی وجود داشته و کتاب "الاغانی" ابوالفرج اصفهانی نیز موید این مطلب در اوایل ظهور اسلام است. در ادبیات عربی و فارسی ارتباط نزدیک میان شاهکارهای شعری نظیر غزلیات حافظ و پرداخت موسیقیایی آن ها تقریبا در تمامی ادوار و مناطق قابل مشاهده است.

با توجه به تمامی این ملاحظات، باید پرسید که چرا بسیاری، نه فقط از شرق شناسان بلکه حتی برخی از مسلمانان متجدد، معتقدند که موسیقی از دیدگاه شرع اسلام حرام است و چرا این عده اهمیت این تحریم را ، البته اگر چنین تحریمی اساسا وجود داشته باشد، مورد پرسش قرار می دهند؟ چه عرصه ای از فعالیت های موسیقی مشمول این تحریم می شود و چه نوع موسیقی مشمول ممنوعیت های شرعی در این زمینه قرار می گیرد؟

تردیدی نیست که این مساله موضوع بحث فقیهان و متکلمان برجسته ای ، از جمله صاحب نظران بزرگی چون ابن حزم و غزالی بوده است.³

اما مساله اهمیت و مشرعیت موسیقی در کل ساختار سنت اسلامی صرفا فقهی یا کلامی نیست، بلکه مهم تر از همه با جنبه باطنی و معنوی اسلام سر و کار دارد و از این رو برای یافتن پاسخ باید به دیدگاه های بیان شده در ارتباط موسیقی با معنویت نیز التفات داشت.

مثلا دکتر بهشتی در گفتاری درباره‌ی موسیقی که در سال‌های حضور وی در مرکز اسلامی هامبورگ (1343 تا 1349) ایراد شده به طور اجمال برخی از این مرز بندی ها را مشخص می کند:

" هر آوازه  خوانی  حرام  نیست  و هر نوازندگی  حرام  نیست . آن  نوع  از آوازه  خوانی  و آن  نوع  از نوازندگی  که  شنونده  یا حاضران  در یک  مجلس  را به  گناه  می کشاند و اهتمام  آن ها را به  رعایت  قوانین  پاکی  و تقوا ضعیف  می کند و اراده  ی آن ها را برای  گناه  نکردن  و به  گناه  آلوده  نشدن  سست  می کند و آن ها را به  شرکت  در فساد و گناه  تشویق  می کند، این  نوع  موسیقی  حرام  است . اما اگر آوازه خوانی  یا حتی  موسیقی هست  که  این  اثر را ندارد، حرام  نیست . این  رأی  برخی  دیگر از دانشمندان  و فقهاست  که  این  روایات  را این طور فهمیده اند. بنابراین  درباره  موسیقی  در اسلام  می توان  این طور گفت  که  هر نوع  آوازه  خوانی  و هر نوع  موسیقی  که  شنونده  را به  شهوترانی  و مخصوصاً به  بی پروایی  در گنه کاری  می کشاند و شنونده  را برای  ارتکاب  فسق  و فجور و کارهای  خلاف  عصمت  و پاکی  و تقوی  بی پروا می کند و انگیزه های  شهوت  را در او چنان  برمی انگیزد تا در ارتکاب  گناه ، خدا، قانون ِ خدا، تعالیم  پیامبران ، رعایت  پاکی  و تقوی  و رعایت  ارزش های  عالی  انسانی  را «ولو موقتاً» فراموش  کند در اسلام  حرام  است . این  قدر مسلم  است . اما نمی شود گفت  که  آوازه  خوانی ها و موسیقی های  دیگر به طور مسلم  در اسلام  حرام  شده  است ."

در گذشته نیز تعداد بسیار زیادی از اهل تصوف درباره این موضع نوشته اند و برخی از ایشان خود موسیقی دانان کاملی بوده اند و در زمینه ی تاثیر روانی و معنوی موسیقی بر جان انسان صاحب نظر بوده اند.⁴

از جمله این اشخاص "رزوبهان بقلی شیرازی"⁵ است که پر تصوف و شریعت و نیز از اساتید موسیقی بود. سخنان پیر شیراز در کتابش "رساله القدس"، ⁶ گویاترین شاهد است بر اهمیت موسیقی، شرایط مشروعیت آن ، انواع کسانی که می توانند به موسیقی گوش فرا دهند و آن نوع موسیقی که ارزش اجرا و شنیدن دارد.

ادامه دارد....

پی نوشت:

1- در برخی مناطق جهان اسلام، چون اندونزی، اذان با نای طبل همراه است که تندتر از آواز موذن صدا را در دل جنگل می پراکند. (نصر:ص171)

2- برای اطلاع بیشتر نگاه کنید:

R.d'Erlanger, la musique arab, 5vols, paris,1930-1939

3- غزالی با توجه به مقام و منزلت خاص خود به لحاظ باطنی و ظاهری ، به این مساله پرداخته است اما این موضع میان فقهای برجسته سنی و شیعه اتفاق نظر وجود ندارد. گویی اراده پروردگار بر ان قرار نگرفته تا نظر شرعی قاطعی در این باره حاصل آید، چون موسیقی سرشتی دوگانه دارد ، هم تامل و تذکردهنده است و هم تفرقه انگیز و منحرف کننده

4- عارفانی چون مولوی ، غزالی ، ابن فرید و اوحدالدین کرمانی در اشعار خود به اهمیت معنوی موسیقی اشاره کرده اند، و حتی غزالی رسالات جداگانه یا فصولی از کتاب های خود را درباره این موضوع و غالبا تحت عنوان "سماع" نوشته اند.

5- روزبهان بقلی شیرازی به سال 522 هجری در شهر فسا نزدیک شیراز متولد شد و به سال 606 هجری در شیراز در گذشت . او دانا به علوم باطنی و ظاهری و نویسنده چندین کتاب از جمله تفسیری به یاد ماندنی از قران کریم است.

6- خوشبخانه این کتاب در دسترس است و به کوشش و تصحیح جواد نوربخش از سوی انتشارات یلداقلم چاپ شده است.

بخش هنری تبیان

هنر و معنویت اسلامی/ سید حسین نصر/ ترجمه رحیم قاسمیان/ انتشارات حکمت

متن گفتار دکتر بهشتی در مرکز اسلامی هامبورگ موجود در سایت مجتمع فرهنگی آموزشی علامه طباطبایی کد 2397

رساله القدس، روزبهان بقلی شیرازی، به کوشش جواد نوربخش، یلدا قلم، 1381

مطالب مرتبط

نوستالژی موسیقی رمضان

موسیقی مذهبی در کشورهای اسلامی