موتورهای محرک برای سعادت انسان

یکی از محرک های دوری از رذایل و روی آوری انسان به فضایل در نظر آوردن فواید دنیایی آن مانند کسب وجاهت در نظر مردم و ستایش آن است. این شیوه مورد تأیید قرآن نیست چرا که ارزش انسان فراتر از اینهاست و از دیگر سو کمال او نیز در گرو وجاهت اجتماعی و امور مقطعی زودگذر نیست بلکه موارد دیگر را می توان به عنوان محرک های اصلی انسان جهت روی آوری به فضایل معرفی کرد.

امید پاداش

آیات قرآن و روایات معصومان از این شیوه به کرات بهره گرفته اند.

ابعاد پاداش های خداوند بسیار گوناگون، امیدزا و شوق برانگیز است: خداوند وعده داده پاداش نیکوکاران را عطا کند. (زمر/20، فرقان/25)

قرآن در قاعده ای کلی می فرماید:

(وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً).(مزمل/20) نماز را بر پا دارید، و زكات را ادا كنید، و از طریق انفاق هاى مستحبى به خداوند قرض الحسنه دهید، و بدانید آنچه را از كارهاى خیر براى خود از پیش مى‏فرستید آن را نزد خداوند به بهترین وجه بزرگترین، پاداش خواهید یافت.

لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنى‏ وَ زِیادَة وَ لا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لا ذِلَّة أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُون (یونس/26) برای کسانی که کار نیک کرده اند نیکویی و زیاده است، چهره هایشان را غبار و ذلتی نمی پوشاند. اینان اهل بهشت اند و در آن جاویدان خواهند بود.

از این رو برای هر کار نیکی پاداشی وجود دارد و آن را می توان به چند بخش تقسیم کرد:

1) پاداش زود هنگام

بخشی از این پاداش ها به شکل امدادهای گوناگون در این دنیاست که همواره دستگیر بنده می شود.

قرآن در این باره می فرماید: لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَة وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَیْرٌ وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقِین (نحل/30) برای کسانی که نیکی کرده اند، در این جهان نیکی است و همانا سرای واپسین بهتر است.

2) جبران کمبودها

عمر انسان بسی کوتاه و اعمال خوب او بسی ناچیز تر از آن است که بتواند به ثواب و عیش ابدی آخرت نایل شود و اینجاست که لطف بی انتهای خداوند این فاصله را پر می کند.

به عنوان مثال خداوند با سر آمدن عمر انسان، اعمال او را پایان یافته نمی شمارد و حتی ممکن است عمل نیک او را به بلندای عمر دنیا قرار دهد.

امام باقر علیه السّلام فرمود: هر كس از بندگان خدا كه سنّتى نیكو و شایسته نهد، براى او برابر پاداش همه آنان كه بدان سنّت عمل كنند اجر و پاداش خواهد بود بدون اینكه از ثواب احدى از آنها چیزى كاسته شود، و هر كس كارى زشت را بدعت نهد، كیفر و جزاى او برابر است با كیفر و جزاى همه آنان كه بدان عمل كنند بدون اینكه از عقوبت و جزاى احدى چیزى كاسته گردد. (ثواب الأعمال/ ترجمه غفارى /297)

این وحشت و تنهایی همراه با افسردگی و اندوه دامنگیر افراد مجرم خواهد بود آنان که رسوایی شان از سیمایشان شناخته می شود

خوف کیفر

ترس از کیفر عامل بازدارنده از گناه و محرکی برای انجام نیکی هاست. در یک سو امید به پاداش قرار دارد تا انسان همواره با توازن بین آنها میان خوف از کیفر و عقاب و امید به عفو و پاداش به سر برد.

خداوند به پیامبر اکرم در بیان کلی چنین خطاب می کند:

"نَبِّئْ عِبادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ أَنَّ عَذابِی هُوَ الْعَذابُ الْأَلِیمُ".(حجر/49-50) بندگان مرا خبر ده كه به درستى من آمرزگار مهربانم. و (نیز خبر ده) كه عذاب من همانا عذابى دردناك است.

اصولاً هیچ رذیلتی بی کیفر نیست. از این رو آدمی نباید گمان برد عملش مفقود و کیفر آن محو شده است بلکه همواره می بایست از واکنش تکوینی اعمال زشت خود بر حذر باشد.

نمودهای کیفر را به چهار دسته کلی می توان تقسیم کرد:

1)‌ کیفر زود هنگام

عقوبت برخی از زشتی ها در همین دنیا دامن گیر انسان می شود مانند: کوتاه شدن عمر، تغییر نعمت ها، فقر و تنگی معیشت، تسلط اشرار و مستجاب نشدن دعا.

قرآن می فرماید: وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَیْدِیكُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ كَثِیر(شوری/30) مصائب و ناملایماتى كه متوجه شما مى‏شود، همه به خاطر گناهانى است كه مرتكب مى‏شوید، و خدا از بسیارى از آن گناهان در مى‏گذرد و شما را به جرم آن نمى‏گیرد.

2) گذرگاه مرگ

برخی از کیفر ها در لحظه جان دادن بروز می کنند.

قرآن در این باره ما را با حقایقی آشنا می کند و بر این نکته تأکید می کند که چگونگی مرگ پاکان با ناپاکان یکسان نیست از جمله در این آیه:

أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْیاهُمْ وَ مَماتُهُم ساءَ ما یَحْكُمُون (جاثیه/21) بلكه آیا كسانى كه گناه مرتكب مى‏شوند، و جرم اكتساب مى‏كنند، پنداشته‏اند كه ما آنان را مانند كسانى قرار مى‏دهیم كه ایمان آورده و عمل هاى صالح مى‏كنند؟ در حالى كه زندگى و مرگشان مساوی است؟ حكم بدى است كه كرده‏اند.

"ساءَ ما یَحْكُمُونَ" این جمله پندار مذكور آنان را رد مى‏كند و مى‏فرماید: اینكه پنداشتند و حكم كردند كه حیات و ممات مرتكبین گناهان و مۆمنان صالح یكسان است حكم بدى است كه كرده‏اند و بدى حكم كنایه است از بطلان آن.

ترس از کیفر عامل بازدارنده از گناه و محرکی برای انجام نیکی هاست. در یک سو امید به پاداش قرار دارد تا انسان همواره با توازن بین آنها میان خوف از کیفر و عقاب و امید به عفو و پاداش به سر برد

به گفته مولوی:

مرگ هر کس ای پسر همرنگ اوست پیش دشمن دشمن و بر دوست دوست

3) هراس محشر

شرایط آن روز برای انسان بسیار متفاوت با شرایط زندگی در این دنیاست. آیات متعددی بر این مطلب دلالت دارند که به ذکر یک نمونه بسنده می کنیم:

این وحشت و تنهایی همراه با افسردگی و اندوه دامن گیر افراد مجرم خواهد بود. آنان که رسوایی شان از سیمایشان شناخته می شود. (الرحمن/41)

4) کیفر دوزخ

دوزخ پایانه کیفرها و کمینگاه طغیانگران است. دوزخ دارای درهای مختلف و درکات متفاوت است و ورود بدکاران بدان نیز که با خفت و خواری است به یک شکل نیست.

مثلاً برخی با صورت بدان وارد می شوند. گزارش زوایای این بحث از آیات و روایات بسیار گسترده و طولانی است برای ما همین بس که قرآن کریم ما را از این عذاب نزدیک بیم داده تا پیش از آنکه آن را ببینیم و به ما گفته شود: این است دوزخی که به شما وعده داده می شد. (یس/63)

بی گمان محرک هایی که در پیدایش و رشد فضایل و یا کاهش و پالایش رذایل موثرند، باید به قدری نیرومند باشند که انسان را در این مسیر پیش برند و به نظر می رسد نیرومندترین محرک ها متعلق به حوزه دین باشند.

مریم پناهنده

بخش قرآن تبیان

منابع:

1) اخلاق و تربیت اسلامی/ دکتر نجارزادگان

2) ثواب الأعمال/ ترجمه غفارى