عبادتی که جای ریا ندارد!
روزه ویژگی برجستهای دارد که در سایر عبادات نیست و آن این است که چون روزه یک عمل امساکی است و عبادتی است که قوامش به ترک است، جای ریا و سمعه ندارد.
روزه در آیات قرآن کریم و زبان عربی با تعابیر «صوم» یا «صیام» بیان گردیده است. اصل «صوم» در لغت به معنی امساک و خودداری است که در کتب لغت متعلق این امساک و خودداری به طرق ذیل بیان گردیده است:
«امساك از مطلق فعل است؛ حال خوردن باشد، یا گفتن، یا رفتن»[1]؛ «ترک طعام, نوشیدنی, ازدواج و سخن گفتن»[2]. علامه طباطبایی نیز در این باره می نویسد: «و كلمه (صیام) و كلمه (صوم) در لغت مصدر، و به معناى خوددارى از عمل است، و چه بسا در معناى آن این قیدها را اضافه کرده باشند».[3]
در شرع نیز «روزه» عبارت است از اینکه کسانی که دارای شرایط خاصی هستند؛ باید از چیزهای مخصوص (که ده عدد بوده و از آنها به مفطرات «روزه» تعبیر می کنند), در زمان معینی خودداری نمایند.[4] خداوند متعال فلسفه این عبادت انسانساز و تربیتآفرین را در یک جمله کوتاه اما بسیار پرمحتوا «پرهیزگاری» بیان میکند.(لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ)[5]
تقوی و خداترسی، در ظاهر و باطن، مهمترین اثر روزه است. روزه، یگانه عبادت مخفی است؛ نماز، حج، جهاد، زکات و خمس را مردم میبینند، امّا روزه دیدنی نیست. روزه، اراده انسان را تقویت میکند.[6]
فائده داشتن تقوا مطلبی است که احدی در آن شک ندارد، چون هر انسانی به فطرت خود این معنا را درک میکند، که اگر بخواهد به عالم طهارت و رفعت متصل شود، و به مقام بلند کمال و روحانیت ارتقاء یابد، اولین چیزی که لازم است بدان ملتزم شود این است که از افسار گسیختگی خود جلوگیری کند، و بدون هیچ قید و شرطی سرگرم لذتهای جسمی و شهوات بدنی نباشد، و خود را بزرگتر از آن بداند که زندگی مادی را هدف بپندارد، و سخن کوتاه آنکه از هر چیزی که او را از پروردگار تبارک و تعالی مشغول سازد بپرهیزد. و این تقوا, تنها از راه روزه و خودداری از شهوات بدست میآید، و نزدیکترین راه و مۆثرترین رژیم معنوی و عمومیترین آن بطوری که همه مردم در همه اعصار بتوانند از آن بهرهمند شوند، و نیز هم اهل آخرت از آن رژیم سود ببرد، و هم شکمبارگان اهل دنیا، عبارت است از خودداری از شهوتی که همه مردم در همه اعصار مبتلای بدانند، و آن عبارت است از شهوت شکم از خوردن و آشامیدن، و شهوت جنسی که اگر مدتی از این سه چیز پرهیز کنند، و این ورزش را تمرین نمایند، به تدریج نیروی خویشتنداری از گناهان در آنان قوت میگیرد و نیز به تدریج بر اراده خود مسلط میشوند، آن وقت در برابر هر گناهی عنان اختیار از کف نمیدهند، و نیز در تقرب به خدای سبحان دچار سستی نمیگردند، چون پر واضح است کسی که خدا را در دعوتش به اجتناب از خوردن و نوشیدن و عمل جنسی که امری مباح است اجابت میکند، قهرا در اجابت دعوت به اجتناب از گناهان و نافرمانیها شنواتر، و مطیعتر خواهد بود.[7]
مفسرین بر این باورند که مردم در چگونگی امتثال به این فرمان الهی سه دسته اند: روزهء «مردمان عادّى»، ک همان خودداری از نان و آب و همسر است، روزه «خواص» علاوه بر اجتناب از مفطرات، اجتناب از گناهان نیز لازم است، و روزهء «خاصّالخاص» علاوه بر اجتناب از مفطرات و پرهیز از گناهان، خالی بودن دل از غیر خداست. [8]
حضرت زهرا علیهاالسلاماند در فراز از خطبهء گرانمایه فدکیه, ثمرهء «روزه» را «تثبیت اخلاص» در انسان معرفی می نماید, که حضرت آیتالله مصباح یزدی(دامت برکاته) در تبیین این تعبیر حضرت زهرا علیهاالسلام گوید: «روزه ویژگی برجستهای دارد که در سایر عبادات نیست و آن این است که چون روزه یک عمل امساکی است و عبادتی است که قوامش به ترک است، جای ریا و سمعه ندارد. کسی که روزه گرفته است به صرف روزه گرفتن نمیتواند ریاکاری کند، مگر کسی تعمد داشته باشد که خودنمایی و اظهار کند و بگوید: من روزه هستم که آن مسأله دیگری است.
خود روزه گرفتن ترک یک سلسله مفطرات است و این اعم است از اینکه شخص روزه باشد یا به دلیل دیگری امساک کند. سایر عبادات این طور نیست. وقتی کسی نماز میخواند ظاهر عمل او نشان میدهد که مشغول نماز است. وقتی خمس و زکات میدهد یا انفاق میکند دست کم کسی که مال را میگیرد میفهمد که این مال را اعطا کرد. حج، جهاد و سایر عبادات هم همینطور است؛ ولی روزه این طور نیست. از این جهت این عبادت به اخلاص نزدیکتر است. کسی که یک ماه این عبادت را انجام میدهد این عمل برای او تمرین اخلاص است. وقتی یک ماه انسان عملی را هر روز تکرار کند برای او ملکه میشود. پس روزه اخلاص را در انسان تثبیت میکند. این فایده بر روزه بیش از سایر عبادات مترتب میشود. از این جهت میتوان گفت که: همانطور که حضرت زهرا علیهاالسلاماند، در روزه «تثبیت اخلاص» است. اما معنای این سخن این نیست که فایده روزه فقط همین است».[9]
و شاید بتوان در تبین کلام گهربار حضرت زهرا علیهاالسلام نوشت: بر پایهء آموزه های دینی و با استناد به آیات نورانی قرآن مجید «روزه» بر هر فرد مسلمان و مکلف, واجب گردید؛ که امتثال از این فرمان الهی مستلزم رعایت قواعد و اصولی همچون: مفطرات روزه, محدوده زمانی امساک و پرهیز از مفطرات, صائم بودن تمامی اعضاء و جوارح انسان و .... می باشد؛ و کسی که یک ماه خود را مقید به پروای از تمامی ممنوعیات الهی می کند, صفای باطن می یابد, کارها و اعمال وی رنگ و لعاب الهی به خود می گیرد و به عبارت بهتر روح اخلاص در اعماق جان وی رسوخ کرده و برای او به صورت ملکه تثبیت می شود و دلش از هر آنچه غیر خداست, خالی خواهد شد.
پی نوشت ها :
[1]. الراغب اصفهانى, حسین بن محمد, المفردات فی غریب القرآن, تحقیق: صفوان عدنان داودى, چاپ اول, بیروت, دارالعلم الدار الشامیة, 1412ه، ص500
[2]. ابن منظور, محمد بن مكرم, لسان العرب, چاپ سوم, بیروت, دار صادر, 1414ه, ج12، ص350
[3]. موسوى همدانى, سید محمد باقر, ترجمه تفسیر المیزان, قم, دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسین حوزه علمیه قم, چاپ پنجم, 1374ش, ج2، ص7
[4]. مترجمان, ترجمه مجمع البیان فى تفسیر القرآن محقق: رضا ستوده, تهران, انتشارات فراهانى, چاپ اول, 1360ش, ج2، ص200
[5]. البقره/183: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذینَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ : اى كسانى كه ایمان آوردهاید، روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه كه بر كسانى كه پیش از شما [بودند] مقرر شده بود، باشد كه پرهیزگارى كنید».
[6]. قرائتى, محسن, تفسیرنور, تهران, مركز فرهنگى درسهایى از قرآن, 1383 ش، ج1، ص283
[7]. موسوى همدانى, ترجمه تفسیر المیزان, پیشین, ج2، ص9
[8]. قرائتى, تفسیرنور, پیشین, ج1، ص283 ر.ک: حقى بروسوى, اسماعیل، تفسیر روح البیان، دارالفكر - بیروت، بى تا. ج1, ص289
[9]. گزیده ی سخنان حضرت آیتالله مصباح یزدی (دامت بركاته) در دفتر مقام معظم رهبری در تاریخ 16/06/89
شهربانو زند لشمی
بخش قرآن تبیان