سكینه علیهاالسلام، بانویی از تبار عشق
حضرت سـكـینه علیهاالسلام دخـتـر بـا كـمـال و بـا فـضـیـلت امـام حـسـیـن علیه السلام و ربـاب فـرزنـد امـرىء القـیـس اسـت.(1) نـامـش را، أمـیـمـه، أمـیـنـه، آمـنه، امامه و امیّه گفته اند (2) امّا به «سـكـیـنـه» لقـبـى كـه مـادرش، ربـاب بـه او داده (3) مـشهور مى باشد.
سـال ولادت ایشان به درستى روشن نیست ولى ولادتش قبل از شهادت عمویش امام مجتبی علیه السلام بوده است و در روز عاشورا، از ده سال بیشتر داشت.(4)
دربـاره ازدواج حضرت سـكـینه علیهاالسلام نیز، بـا همسـران مـتـعـدّد گـزارشهاى مـخـتـلفـى نـقـل شـده،(5) ولى آنـچـه صـحـیـح به نظر مى رسد آن است كه وى با پسر عموی خویش «عبدالله بن الحسن بن علی بن ابی طالب» ازدواج كرد اما عبدالله در كربلا شهید شد و آن بانو از او فرزندی نداشت.(6)
غرق در یاد خدا
حضرت سـكـینه علیهاالسلام، بانویی عـفـیـفـه، بـخـشـنـده، شـاعـر، فـصـیـح و بـلیـغ، آشـنـا در نـزد اهـل ادب، بـا فـراسـت، بـا وقـار و خوش ذوق بود(7) امام حسین علیه السلام در روز عاشورا بـه جـهـت مـقـام والای ایشان، وى را «یا خیرة النسوان»، اى بهترین زنان، خطاب فرمود.(8)
همچنین وقتی «حسن المثنی» فرزند امام مجتبی علیه السلام برای خواستگاری نزد امام حسین علیه السلام آمد امر انتخاب فاطمه یا سكینه را به امام حسین علیه السلام واگذار نمود، امام برای وی فاطمه را برگزید و در مورد سكینه این گونه فرمود:
«ان الغالب علی سكینة الاستغراق مع الله؛ فلا تصلح لرجل» (9) سكینه غرق در یاد خدای تعالی است. مستغرق بودن در خدا تنها برای شایستگان سیر و سلوك آن هم گاهی رخ می‌دهد؛ ولی به اعتراف این بیان شریف، صفت غالبی سكینه بنت الحسین علیهما‌السلام غرق بودن در یاد خداوند متعال دانسته شده است.
با كاروان نور
از سكینه دخت گرامى سیّدالشهداء علیهما‌السلام گزارش هایى درباره شب عاشورا، هنگام شهادت على اكبر علیه السلام، وداع پدر و آمدن ذوالجناح و نیز در قتلگاه بیان شده است (10) از جمله اینكه نـقـل شـده است كه امام حسین علیه السلام به زنها گفت : سكینه ى من امروز یـتـیـم خـواهـد شـد؛ بـه او تـوجـّه و التـفـات كـنـیـد، زیـرا دل یتیمان نازك مى باشد.(11) در این وقت سكینه فریاد كنان به سوى آن حضرت آمد و امام او را در آغوش گرفت و فرمود:
اى سكینه ! بدان كه گریه ى تو پس از مرگ من طولانى خواهد شد. (12)
همچنین وقتی دشـمن، زنان را از میان كشتگان عبور داد، حضرت سكینه علیهاالسلام خود را بر روى جسد پدر انداخت و آن را در آغـوش گـرفـت و در اثـر گـریـه، بـى هـوش شـد. در آن حـالت شـنـیـد كه پدرش مى فرماید:
«شـیـعیان من ! هر زمان كه آب گوارایى نوشیدید، مرا به یاد آورید. یا حكایت غریب یا شهیدى را شنیدید بر من بگریید و... »
سكینه علیهاالسلام جسد پدر را رها نمى كرد و كسى نمى توانست او را از پدرش جدا كند. تا اینكه گروهى از اعراب ، وى را با زور از بدن پدر جدا كردند.(13)
در امتداد نهضت خون خدا
دوره جـدیـد ولى طـاقت فرساى زندگى بانو سكینه علیهاالسلام، یعنى دوران اسارت از روز یازدهم مـحـرّم آغـاز شـد (14) او هـمـراه سایر اسیران و سرهاى شهیدان در حالى كه بر شتر برهنه سوار و ریسمان اسارت به گردنش بود، از كربلا به كوفه و شام به اسارت برده شـد.(15)
امـام مـحمد باقر علیه السلام مى فرماید: چون ذرّیه و اهل بیت امام حسین علیه السلام را در روز و با وضعى خاصّ به مجلس یزید بردند، مردم جفاكار شام گفتند: اسیرانى نیكوتر از اینان ندیده ایم . حضرت سكینه علیهاالسلام كه ریسمان به كتفش بسته بودند فرمود: ما اسیران خاندان پیامبریم .(16)
اما برخی از اقدامات غرورانگیز حضرت سكینه علیهاالسلام در طول اسارت و پس از آن در تاریخ ثبت شده است، از جمله اینکه:
الف) پاى بندى به حجاب و عفاف:
وقتى سهل بن سعد، اسیران را شناخت كه از دودمان پیامبرند جلو رفت و از یكى از آنان پرسید: تـو كـیـسـتـى ؟ گـفـت : سـكـیـنـه دخـتـر امـام حـسـیـن علیه السلام. پـرسـید: آیا كار و حاجتى دارى ؟ من سـهل، صحابى جدّت رسول خدایم . سكینه فرمود: به نیزه دارى كه این سر مقدس را مى برد بـگـو از مـا جـلوتـر حـركـت كـنـد تـا مـردم بـه نـگـاه كـردن آن مـشـغـول شـونـد و بـه حـرم رسـول اللّه چـشـم نـدوزنـد. سـهـل بـه سـرعـت رفـت و چـهـارصـد درهـم بـه نـیـزه دار داد. او هـم سـر مـطـهـّر را از زنـان دور كرد.(17)در گـزارش دیـگـرى آمـده اسـت : یـزیـد دسـتـور داد اسـیـران آل محمد علیهم السلام را وارد مجلس كردند. نام تك تك آنها را پرسید... و خطاب به حضرت سكینه علیهاالسلام گـفـت : ایـن زن كـیـسـت ؟ گـفـتند: سكینه دختر حسین علیه السلام. یزید گفت : تو سكینه هستى ؟ سكینه علیهاالسلام گـریـه كـرد و بـه قـدرى ناراحت شد كه نزدیك بود جان بسپارد. یزید گفت : چرا گریه مى كـنـى ؟ آن بانو فـرمـود: چـگـونـه گـریـه نـكـنـد كـسى كه پوشش ندارد تا صورتش را از نگاه تو و اهـل مـجلس بپوشاند؟ یزید گفت : اى سكینه ! پدرت حقّ مرا منكر شد و قطع رحم با من كرد و در ریـاسـت و رهـبـرى بـا مـن ســتیـز نـمـود. سـكـیـنـه علیهاالسلام گـریـسـت و فـرمـود: اى یـزید از كشتن پدرم خـوشـحـال مـبـاش . او مـطـیـع خـدا و رسـولش بـود، و دعـوت حـق را لبـّیـك گـفت ، و به سعادت نایل گردید. ولى روزى خواهد آمد كه تو را بازخواست مى كنند. خود را آماده پاسخ گویى كن. ولى از كـجـا تـو بـتـوانـى پاسخ بدهى ؟ یزید گفت : اى سكینه ساكت باش ! ... .(18)
ب) دفاع از اهل بیت پیامبر علیهم السلام:
چـون اسـیران كربلا را با دستان بسته مقابل یزید قرار دادند، حضرت سكینه علیهاالسلام، او را تهدید كرد و با شجاعت تمام به او گفت : «اى یزید! دختران رسول خدا را به اسارت مى گیرى،
واللّه مـاَ رَاءیـْتُ اءقـسـى قـلبـا مـِنْ یـزیـدٍ ولا راءیـتُ كـافـرا ولا مـشـركا شرا منه ولا اجفا منه (19)
به خدا سوگند! هرگز كسى را سخت دل تر و كافرتر و جفا كارتر از یزید ندیدم» .
ج) عزادارى برای احیاء حادثه ای عظیم:
خاندان رسالت پس از بازگشت از شام سه روز در كربلا عزادارى كردند. وقتى امام سجّاد علیه السلام فـرمـود: شـتـرهـا و محمل ها را آماده كنید، حضرت سكینه علیهاالسلام گریه كنان، بانوان را به وداع با قبر شریف پـدر طـلبید. بانوان در اطراف قبر حلقه زدند. سكینه علیهاالسلام، قبر پدر را در آغوش گرفت و گریه سختى كرد و چنین مرثیه خواند:
اَلا یا كربلاء نُودِّعُكَ جسما بلا كفنٍ ولا غسلٍ دَفینا
اَلا یا كربلاء نُودِّعُكَ روحا لأحمد و الوصى مع الأمینا (20)
هـان اى كـربـلا! بـا تـو در مـورد پـیـكـرى وداع مـى كـنـیـم كـه بـدون غسل و كفن در این مكان دفن شد.
هـان اى كـربـلا! مـا هـمـراه امین خود [امام سجاد علیه السلام] با تو در مورد حسین كه روح پیامبر و روح وصیّش بود وداع مى كنیم.. .
همچنین حضرت سكینه علیهاالسلام وقتی به مدینه بازگشت در منزل پدر مظلومش، خانه اى كه امام سجاد علیه السلام همیشه در آن مى گریست و شب و روز نمى شناخت اقامت گزید و فریادش لحظه اى قطع نگردید(21) او بـا زنـان بنى هـاشم لباس سیاه پوشید و مجلس عزا به پا كرد.(22)
سـرانـجـام ، ایـن یـادگـار حادثه جانسوز كربلا و بازمانده دوران تلخ اسارت در روز پنجشنبه، پـنـجـم ربـیـع الاوّل سـال 117 ه .ق در مدینه دیده از جهان فروبست و به رحمت ایزدى پیوست.(23)
پی نوشت:
1) اعلام الورى ، ص 251؛ نور الابصار، ص 309؛ شذرات الذهب، ج 1، ص 154.
2) الاغانى ، ج 16، ص 138؛ مقاتل الطالبیین ، ص 90 دارالمعرفة ؛ ریاحین الشریعه ، ج 3، ص 48؛ اعـیـان الشـیـعـه، ج 3، ص 491. مـۆ لف ایـن كـتـاب مـى گوید ممكن است امیمه تصغیر "امامه" باشد.
3) وفـیـات الاعـیـان ، ج 2، ص 397؛ شرح الاخبار، ج 3، ص 181؛ السیّدة سكینه ، ص 111.
4) السیّده سكینه، ص 112، 114؛ حضرت زینب كبرى علیهاالسلام ، عماد زاده ، ص 308، 322.
5) الاغـانى ، ج 16، ص 149؛ شذرات الذهب ، ج 1، ص 154؛ وفیات الاعیان ، ج 2، ص 394.
6) شرح الاخبار، ج 3، ص 180 ـ 181؛ نور الابصار، ص 310.
7) الاغـانـى ، ج 16، ص 143؛ مـعالى السبطین ، ج 2، ص 215؛ تاریخ زندگانى امام حسین علیه السلام، عماد زاده، ج 2، ص 228؛ تاریخ زندگانى امام حسین علیه السلام ، محلّاتى ، ص 560.
8) السیّده سكینه ، ص 36.
9) همان، ص 33.
10) ریاحین الشریعه ، ج 3، ص 270.
11) روضة الشهدا، ص 424.
12) مناقب ، ج 4، ص 119؛ نیز ر.ك السیّدة سكینه، ص 36.
13) مصباح كفعمى ، ص 741؛ الملهوف ، ص 181؛ بحار الانوار، ج 45، ص 59؛ السیّدة سكینه، ص 115؛ مقتل الحسین علیه السلام ، مقرّم ، ص 307.
14) شـرح الاخـبـار، ج 3، ص 199؛ تـرجـمـة الامـام الحـسـیـن علیه السلام ، ابـن سـعـد، ص 78؛ مقاتل الطالبیین دارالمعرفة، ص 119؛ نفس المهموم ، ص 151.
15) اعیان الشیعه ، ج 3، ص 392؛ السیّدة سكینه، ص 63؛ سكینه دختر امام حسین علیه السلام، على محمد على دخّیل ، ص 18.
16) امـالى صـدوق ، ص 141، بـحـار الانوار، ج 45، ص 155، 169؛ نفس المهموم ، ص 396؛ المنتخب ، ص 473.
17) مقتل الحسین علیه السلام ، خوارزمى ، ج 2، ص 61، چاپ قدیم ؛ بحار الانوار، ج 45، ص 128 با كمى تفاوت .
18) معالى السبطین ، ج 2، ص 163.
19) ترجمة الامام الحسین علیه السلام ، ابن سعد، ص 83؛ امالى صدوق ، ص 141؛ معالى السبطین ، ج 2، ص 158.
20) الدمـعـة السـاكـبـة ، ج 5، ص 163؛ تـحـقـیـقـى دربـاره اوّل اربـعـیـن حـضـرت سـیّدالشهدا علیه السلام ، ص 297. شبیه این ماجرا درباره ى رقیه علیهاالسلام نیز ذكر شده است . (اسرار الشهاده ، ج 3، ص 715)
21) السیّده سكینه ، ص 65.
22) المحاسن ، ج 2، ص 420.
23) تـاریـخ طـبـرى ، ج 7، ص 107؛ وفـیات الاعیان ، ج 2، ص 394، 396 ـ 397؛ نفس المـهـمـوم ، ص 481؛ اعـیـان الشـیعه ، ج 3، ص 492؛ السیّدة سكینه ، ص 112. درباره ى روز، سـال و مـدفـن سـكینه علیهاالسلام اقوال دیگرى نیز وجود دارد كه از ذكر آنها خوددارى مى كنیم . جهت اطلاع بیشتر ر.ك به : شذرات الذهب ، ج 1، ص 154؛ رحله ابن بطوطه ، ص 117 و 231؛ نـورالابـصـار، ص 310؛ تـهـذیـب الاسـمـاء، ج 1، ص 163؛ معالى السبطین ، ج 2، ص 214 و 215؛ حـضرت زینب كبرى علیها السلام ، عماد زاده ، ص 357؛ راهنماى حج و زیارتگاهها در جهان اسلام ، ص 120.
ابوالفضل صالح صدر
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
منابع:
اسیران و جانبازان کربلا، محمد مظفرى و سعید جمشیدى.
یاران شیدای حسین بن علی علیهما‌السلام، مرتضی آقاتهرانی.
مطالب مرتبط:
