تاجری که از سود زیاد گذشت!

از عواملی که موجب فقر و تنگدستی می شود اسراف و احتکار است حضرت علی ـ علیه السلام ـ در این باره می فرمایند: سبب الفقر الأسراف؛ باعث فقر و تنگدستی اسراف است و دربارة احتکار کننده می فرماید: المحتکر محروم مِن نعمه: احتکار کننده از نعمت محروم است.

واژه “احتکار”‌ از نظر لغوی از ریشه “حکر”‌ اشتقاق یافته که به معانی ظلم، عسر و سوء معاشرت آمده است.

(احتکار در لغت به معنای نگهداری طعام به انتظار گران شدن آن نیزآمده)(1)

محقق داماد در تعریف اصطلاحی احتکار چنین می نویسد: “فقها در تعریف احتکار، کلمات مختلفی دارند. مرحوم شیخ انصاری به پیروی از بسیاری از فقهای پیشین مسئله را اصولا تحت عنوان “احتکار الطعام”‌ مطرح نموده و تعریف آن را از اهل لغت بدین گونه نقل می کند: “احتکار الطعام و هو جمع الطعام و حبسه یتربص به الغلاء”‌؛ احتکار طعام جمع کردن و یا حبس کردن آن به منظور گران شدن است. همچنین ابن حجر در کتاب تحف خویش احتکار را این گونه تعریف می کند: احتکار آن است که کسی آذوقه مردم را در هنگام گرانی خریداری و آن را نگهداری کند تا به علت مضیقه و سختی به قیمت گزاف به فروش برساند (2).

احتکار عبارت است از کاهش دادن یا متوقف کردن جریان توزیع کالا توسط همه یا برخی از فروشندگان به طور موقت. (3)

حکم تکلیفی احتکار

الف. معتقدین به حرمت احتکار می گویند: بعضی از روایات، احتکار کننده را خطا کار معرفی کرده و روشن است که خطاکار گناهکار است و گناه آنگاه محقق می شود که کار حرام از کسی سر بزند، زیرا عمل مکروه گناه محسوب نمی شود.

ب. نامه امام علی "علیه السلام" به مالک اشتر که در آن، ایشان دستور به جلوگیری از احتکار و مجازات محتکر را  داده اند.

قسمتی از نامه امام علی (علیه السلام) به مالک اشتر

...اینک سفارش مرا در حق بازرگانان و پیشه‌وران بپذیر و درباره آنها به کارگزارانت‌نیکو سفارش کن. خواه آنها که بر یک جای مقیم‌اند و خواه آنها که با سرمایه خویش‌این سو و آن سو سفر کنند و با دسترنج‌خود زندگی نمایند. زیرا این گروه، خود مایه‌های منافع‌اند و اسباب رفاه و آسودگی و به دست آورندگان آن از راههای دشوارو دور و خشکی و دریا و دشتها و کوهساران و جایهایی که مردم در آن جایها گردنیایند و جرئت رفتن به آن جایها ننمایند. اینان مردمی مسالمت‌جوی‌اند که نه از فتنه‌گریهایشان بیمی است و نه از شر و فسادشان وحشتی. در کارشان نظر کن، خواه در حضرت تو باشند یا در شهرهای تو. با اینهمه بدان که بسیاری از ایشان را روشی‌ناشایسته است و حریص‌اند و بخیل. احتکار می‌کنند و به میل خود برای کالای خودبها می‌گذارند، با این کار به مردم زیان می‌رسانند و برای والیان هم مایه ننگ و عیب هستند.

پس از احتکار منع کن که رسول الله (صلی الله علیه و آله) از آن منع کرده است و باید خرید و فروش به آسانی صورت گیرد و بر موازین عدل، به گونه‌ای که در بها، نه فروشنده زیان بیند و نه بر خریدار اجحاف شود. پس از آنکه احتکار را ممنوع‌داشتی، اگر کسی باز هم دست‌به احتکار کالا زد، کیفرش ده و عقوبتش کن تا سبب عبرت دیگران گردد ولی کار به اسراف نکشد. (4)

پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) می فرمایند:

کسی که طعامی را بر مسلمین احتکار کند خداوند متعال او را به جذام و بینوایی مبتلا  می گرداند. (5)

امیرالمومنین (علیه السلام) می فرمایند: محتکر گنهکار  و معصیت کار است (6)

و ایشان  می فرمایند: احتکار آدمی را به ناکامی و حرمان می کشد. (7)

از عواملی که موجب فقر و تنگذستی می شود اسراف و احتکار است حضرت علی ـ علیه السلام ـ در این باره می فرمایند: سبب الفقر الأسراف؛ باعث فقر و تنگدستی اسراف است و دربارة احتکار کننده می فرماید: المحتکر محروم مِن نعمه: احتکار کننده از نعمت محروم است. (8)

امام محمد باقر (علیه السلام) می فرمایند: جز فرد خطاکار کسی دیگر طعام را احتکار نمی کند. (9)

در خصوص احتکار از پیغمبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) نقل است که محتکر را خطا کار دانسته و درجای دیگر محتکر را ملعون معرفی کرده است. و به حکیم بن حزام که تاجر ثروتمندی بود و ارزاق عمومی را یک جا خریداری می کرد پیغمبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) اخطار کرد مبادا که احتکار کنی و در موردی که به حضرت رسول (صلی الله و علیه وآله) اطلاع دادند مردم در مضیقه هستند و کسانی ارزاق عمومی را احتکار کرده اند، فرمان داد تا اجناس آنها را به بازار آوردند و در معرض تماشای عمومی قرارداد تا هر کس لازم دارد از آن اجناس خریداری کند.

از حضرت علی (علیه السلام) روایت شده که می فرماید: من احتکر الطعام اربعین یوماً قسا قلبه. یعنی هرکسی چهل روز طعام احتکار کند، سنگدل شده است. (10)

بازهم از حضرت علی (علیه السلام) روایت شده که می گوید: انه احرق طعام محتکر بالنار. یعنی ایشان طعام احتکارگری را با آتش سوزاند. (11)

احتکار از خصلت خود بینی برخاسته است دارنده چنین صفتی به ضرر و زیانی که بر عموم مردم وارد می شود توجهی ندارد فقط در فکر و اندیشه آن که خود به سودهای سرشاری نایل آید. و این همان شیوه نظام سرمایه داری است که عملکرد آن بر دو پایه اصلی استوار است 1 – ربا؛ 2 – احتکار.

در روایت دیگری رسول خدا (صلی الله و علیه وآله) می فرماید: عن جبرئیل (علیه السلام) قال اطلعت فی النار فرایت و ادیا فی جهنم یغلی، فقلت: یا مالک لمن هذا؟ فقال: لثلاثه المحتکرین و …(12)

جبرئیل (علیه السلام) گفت: به جهنم گذر کردم و در آن جایگاهی دیدم که بسیار وحشتناک و مخوف بود پس به مالک آن گفتم: این جایگاه برای چه کسانی است؟ گفت: برای سه طایفه است که یکی از آنها احتکارکنندگان هستند.

از این گفتار حضرت جایگاه اخروی چنین افرادی هم مشخص می شود و آن بدترین و وحشتناک ترین جای جهنم است.

تاجری که از سود زیاد گذشت

مرحوم فیض (رضی الله و عنه) نقل می کند که یک تاجر واسطی بود و وکیلی در بصره داشت. آن مرد از واسط یک کشتی گندم بار کرد و به بصره فرستاد. سپس به وکیلش نامه نوشت: همان روزی که این کشتی گندم به بصره رسید به بازار عرضه کن و در معرض فروش قرار بده و تا فردا تاخیر نکن. وقتی گشتی گندم به بصره رسید، تجار بصره به آن وکیل گفتند: اگر یک هفته صبر کنی، قیمت گندم خیلی بالا می رود و چندین برابر استفاده خواهی کرد. او هم به توصیهء آن ها عمل کرد و یک هفته در فروش گندم تاخیر کرد. قیمت خیلی بالا رفت و آن را به بازار عرضه کرد و سود فراوان نصیبش شد. خیلی خوشحال شد. برای صاحب گندم نوشت که این کار را کردم و خیلی استفاده کردم. او ناراحت شد. برای وکلیش نوشت تو خیال کردی به من خدمت کردی؟ نه، به من خیانت کردی. مال مرا احتکار کردی. مرا به گناه احتکار دچار کردی. دینم را فاسد کردی. من می خواستم دینم سالم بماند، اندک سودی هم در تجارت مشروعم برده باشم؛ تو برای من پول فراوانی به دست آوردی ولی دینم را لکه دار کردی. حالا تمام آن پول ها را که گرفته ای در میان فقرای بصره تقسیم کن. من آن ها را نمی خواهم. شاید خداوند به برکت این صدقه، گناه احتکار مرا بیامرزد و مرا به حالت اول برگرداند. امام صادق علیه السلام فرموده اند:

«یا مُصادِفُ مُجادَلةُ السُّیُوفِ اهوَنُ مِن طَلَبِ الحَلالِ»:

«انسان خود را در مقابل ضربات شمشیر قرار دهد آسان تر است از این که مال حلالی به دست آورد»(صفیر هدایت (انفال/17))

پی نوشت ها:

1. کاظم صدر-احتکار از دید فقه واقتصاد-چاپ اول-بهمن 1362-انتشارات 22 بهمن

2. سید مصطفی محقق داماد-تحلیل وبررسی احتکار از نظرگاه فقه اسلامی-چاپ اول سال 1362

3. احتکار از دید فقه واقتصاد-چاپ اول-بهمن 1362-انتشارات 22 بهمن

4. نهج البلاغه سید رضی –ترجمه مرحوم دشتی ، خطبها

5-مستدرک الوسایل جلد 2-باب 21

6-دعائم الاسلام جلد 2- صفحه 35

7-غررودررآمدی-حدیث 111

8-الحکم الظاهره صفحه 492- باب سبب النفر الاسراف

9-وسایل ا لشیعه حرعاملی جلد 2 حدیث 8 و 12

10- به نقل از امام غزالی در کتاب الاحیاء ، جلدصفحه 72

11-همان ، جلدصفحه 73

12-نهج الفصاحه صفحه 278

منابع:

سایت پژوهش

سایت حوزه

افکار نیوز

پرسمان

مطالب مرتبط:

حکم شرعی احتکار

برخورد شدید امام علی (علیه السلام) با احتکار کالا

عامل که اقتصاد را ترور می کند!