تولید مثل در گیاهان دانه دار
اهداف:
آشنایی با تولید مثل گیاهان دانه دار
آشنایی با تولید مثل در بازدانگان
شرح درس:
اغلب گیاهانی که در اطراف خود می شناسیم و می بینم تولید دانه می کنند. یعنی دانه وسیله ی تكثیر این گیاهان است. دانه در حفظ و پراکندگی این گیاهان، نقش اساسی دارد. اما خود یک دانه از قسمت های تشکیل شده است.
یك دانه رسیده شامل گیاهك یا جنین، اندوخته ی غذایی و یك پوسته ی محافظ است. در بیشتر دانه ها اندوخته ی غذایی گیاهك را در بر می گیرد. وقتی دانه ای کاشته می شود اجزای گیاهك آن رشد می کنند و گیاه کاملی را به وجود می آورند.
گیاهان دانه دار یا پیدازادان به دو گروه عمده تقسیم می شوند:
الف) تولید مثل دربازدانگان – تولید مثل كاج
اصطلاح بازدانه، حاکی از آن است که دانه ی گیاه در محیطی آزاد (سطح پولك های مخروط ماده ) تشكیل
می شود و دیواره ی محافظ تخمدان ندارد. بازدانگان در دوران مزوزوئیك (از دوران های زمین شناسی) فراوان بوده اند و امروز فقط حدود 900 گونه از آن ها باقی مانده که از این مقدار، 500 نوع متعلق به مخروط داران است. این گیاهان در همه جای روی زمین وجود دارند و جنگل هایی را تشكیل می دهند. البته، مقدار آن ها در مناطق سردسیر بیش تر است این گیاهان موفق ترین گیاهان برای زندگی در خشكی هستند.
زیرا:
تولید مثل این گیاهان ویژگی هایی به شرح زیر دارد:
گامتوفیت میكروسكوپی، باقی ماندن هاگ ها در اسپوروفیت، به وجود آوردن گامتوفیت ها درون اسپوروفیت، تمایز گامتوفیت نر به دانه گرده، شکل گیری گامتوفیت ماده در تخمك.
بازدانگان دو نوع مخروط دارند
در بیشتر بازدانگان مخروط های نر و ماده بر روی یك گیاه به وجود می آیند. در زیر پولك های مخروط های نر، كیسه ی گرده تشكیل می شود كه دانه های گرده را به وجود می آورند و تخمك ها در سطح بالایی پولك هی مخروط ماده ظاهر می شوند.
مراحل تولید مثل:
مخروط های ماده به صورت انفرادی یا چند تایی در راس بعضی ساقه های جوان دیگر پدیدار می شوند. در مخروط ماده، اجزایی کوچكی به نام تخمك به وجود می آید. در داخل هر تخمك یك گامت ماده پدید می آید.
هر تخمك شامل پارانشیم خورش، یك پوسته و منفذی به نام سفت است كه در دومین سال تشكیل، تخمك یكی از سلول های پارانشیم خورش با تقسیم میوز 4 سلول به وجود می آورد كه فقط یكی از آن ها باقی مانده و با تقسیمات میتوزی پی در پی خود، بافتی را به نام آندوسپرم ( همان گامتوفیت ماده ) را به وجود می آرود. در هر آندوسپرم، چند آركگن به وجود می آید و هر آركگن یك سلول تخمزا به وجود می آورد.
مخروط های نر، کوچك و زرد رنگند و تعداد زیادی از آن ها با هم در راس یك شاخه جوان قرار می گیرند. هر مخروط نر هزاران دانه گرده تولید می کند. در مخروط نر كیسه های گرده (هر دانه ی گرده کوچك و میكروسكوپی است) به وجود می آیند كه درون این كیسه ها سلول هایی وجود دارند كه با تقسیم میوز خود، دانه ی گرده ی نارس را به وجود می آروند.
هر سلول دانه ی گرده ی نارس با دو بار تقسیم میتوز پی در پی چهار سلول ایجاد می كند كه بعدا اطراف آن ها را پوسته ی سختی فرا می گیرد كه در این حالت دانه ی گرده رسیده است. دانه ی گرده ی رسیده دارای دو بال است ( از فاصله گرفتن پوسته ی داخلی و خارجی دانه ی گرده ) و توسط باد جابه جا شده به مخروط ماده و تخمك می رسد.
لقاح
بعد از قرار گرفتن دانه ی گرده بر روی تخمك یكی از سلول های آن به نام سلول رویشی ایجاد لوله ی گرده می كند، سلول دیگری به نام زایشی در لوله گرده تقسیم میتوز انجام داده و دو آنتروزوئید(گامت نر) به وجود می آرود كه فقط بكی از آن ها با سلول تخمزا ادغام و لقاح انجام می شود و سلول تخم به وجود می آید.
سلول تخم به همراه تخمك، دانه را به وجود می آرود به این صورت كه :
به مخروط های ماده بعد از لقاح و تشكیل دانه، مخروط های دانه گفته می شود. مخروط های دانه سرانجام بعد از رسیدن كامل باز شده و دانه را به اطراف پراكنده خواهند كرد. دانه ی رسیده ی كاج دارای بالی است كه مانند تیغه های هلیكوپتر در هنگام افتادن دانه را می چرخاند و باعث دور شدن دانه از گیاه اصلی می شود.
توضیح فیلم:
مخروط های ماده به صورت انفرادی یا چند تایی در راس بعضی ساقه های جوان دیگر پدیدار می شوند. در مخروط ماده، اجزایی کوچكی به نام تخمك به وجود می آید. در داخل هر تخمك یك گامت ماده پدید می آید. مخروط های نر، کوچك و زرد رنگند و تعداد زیادی از آن ها با هم در راس یك شاخه جوان قرار می گیرند. هر مخروط نر هزاران دانه گرده تولید می کند. بعد از قرار گرفتن دانه ی گرده بر روی تخمك یكی از سلول های آن به نام سلول رویشی ایجاد لوله ی گرده می كند، سلول دیگری به نام زایشی در لوله گرده تقسیم میتوز انجام داده و دو آنتروزوئید(گامت نر) به وجود می آرود كه فقط بكی از آن ها با سلول تخمزا ادغام و لقاح انجام می شود و سلول تخم به وجود می آید.
مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: فاضل سامانی
تنظیم: یگانه داودی