وضعیت دانش هاى حوزوى از دیدگاه آیت الله سبحانی (2)
[کارآیی فلسفه و کلام برای پاسخ به مسائل روز]
[در خصوص کارآیی علم كلام سنتى و فلسفه اسلامى براى پاسخ به مسائل زمان ما و صورت بندى تغییرات و تحولات در جهان امروز، باید بگوییم که] نیازها و دغدغه هاى فكرى بشر در طول زندگى، به دو بخش تقسیم مى شود:
1. دغدغه هاى او در مورد هستى شناسى و به تعبیر دیگران جهان شناسى؛
چنین موردى مى تواند جایگاه بلندى در پاسخ به پرسش ها و نیازهاى فكرى بشر داشته باشد و هیچ گاه بشر از این نوع تفكر و پرسش و پاسخ بى نیاز نشده است؛ البته به دنبال هستى شناسى، شناخت صفات خدا و افعال او، ضرورى است و مقتضاى حكمتِ او این است كه بشر را در مسائلى كه خود، قادر به حل و فصل آن ها نیست، هدایت كند و این هدایت ها به وسیله پیامبران و آموزگاران الهى صورت مى گیرد كه گفتار و رفتار آن ها براى بشر، پیوسته راه گشا و لازم الإتّباع است.
2. نیازهاى فكرى بشر در قلمرو مسائل تجربى و زندگى مادّى؛
در این بخش، باید به دانش هایى كه بشر، آن ها را از روز نخست، پدید آورده و احیاناً در سایه راهنمایى پیامبران، به اصولِ آن ها رسیده است، توجه كرد. زیرا این نوع موضوعات، چون در حال دگرگونى هستند، اندیشه ها هم در این زمینه، باید همراه با این تحولات و تبدلات باشد.
بنابراین دستگاه هاى متافیزیكىِ اندیشه، براى خود جایگاه ابدى دارند و در عین حال، نیاز بشر به علوم تجربى نیز جاى خود دارد و نمى توان یكى را بى نیاز كننده از دیگرى دانست.
[مسائل مهم روز در کلام]
[البته،] در مورد كلام، آن چه كه امروز لزوم بیشترى دارد، همان مسائل نوظهورى است به نام مسائل جدید كلامى كه طراحان آن ها كشیشان مسیحى هستند، و بسیارى از این مسائل، شمشیر دو لبه است؛ هم مى تواند دین و مذهب را یارى كند و در عین حال مى تواند مخرّب و ویران گرِ آن باشد؛ مسائلى مانند «پلورالیسم» (كثرت گرایى) و سكولاریسم (جدایى دین از جامعه) و یا مسأله انتظار بشر از دین و امثال این ها كه امروز، به وسیله رسانه هاى عمومى مطرح مى شود و خوش بختانه فلسفه اسلامى و كلام سنتى ما با توانایى كامل در حل این مسائل كوشا است. در این مورد، كتاب هایى نوشته شده و آن چه كه ازاین قلم در این مورد تاكنون منتشر شده عبارتند از:
1. مدخل مسائل جدید كلامى (در سه جلد)؛
2. مسائل جدید كلامى؛
3. مقالات متنوع به قلم محققان حوزه و مۆسسه امام صادق - علیه السلام - در مجلّه كلام اسلامى؛
[مسائل مهم روز در فقه]
در مورد فقه، خوش بختانه فقه شیعى از غنى ترین دستگاه هاى فقه اسلامى است؛ به خاطر این كه چهارده قرن است كه باب اجتهاد را بر روى خود گشوده است.
در این مورد، مسائل مربوط به شركت ها، از اهمیت بیشترى برخوردار است. زیرا در فقه، دو نوع شركت، به نام «شركت اَبدان» و «شركت اَموال» بیشتر مطرح نیست، ولى پس از پیدایش اندیشه «شخصیت حقوقى»، در مقابل «شخصیت حقیقى»، شركت هایى پدید آمد كه براى خود، احكام و آثار خاصّى دارند و فقیهان اسلام باید این نوع شركت ها، مانند شركت تضامنى و شركت سهامى عام و خاص، را مورد بحث و بررسى قرار دهند.
[مسائل مهم روز در موضوعات قرآنی]
در مورد موضوعات قرآنى، قصص قرآنى، امروز مى تواند موجى از بحث ها را پدید آورد. زیرا تدوین تاریخ امم پیشین از طریق زمین شناسى و دیرینه شناسى و ژئوفیزیك و باستان شناسى، مى تواند حقایق قرآنى را بیشتر روشن سازد.
مسأله طوفان نوح و جایگاه طوفان و نقطه نجات و فرود آمدن كشتى و هم چنین ذوالقرنین و فتوحات او، از مسائلى است كه باید مورد بحث و بررسىِ بیشتر قرار گیرد، ولى در گذشته، موضوعى به نام اعجاز علمى قرآن مدّ نظر بود كه متأسفانه اخیراً این بخش به ركود گراییده و بار دیگر باید با احتیاطِ بیشتر، مورد بحث و بررسى قرار گیرد.
[مسائل مهم روز در تاریخ]
درباره تاریخ، باید شیوه تاریخ نگارى عوض شود. باید از وقایع نگارى به وقایع نمایى بپیوندیم و نیز اسانید تاریخ كه خوش بختانه در طبرى و غیره محفوظ است، مورد بررسى قرار گیرد. گاهى یك فرد وضّاع و كذّاب مانند سیف بن عمر با جعل 701 روایت، تاریخ یک قرن را سیاهكارى كرده است.
[كیفیت تعامل دانش فقه و نهاد مرجعیت با تحولات اجتماعى]
[در این زمینه، اگر مفروض در ذهن،] معادله اى باشد كه یك طرف آن را فقه و مرجعیت و طرف دیگر را تحوّلات اجتماعى تشكیل مى دهد و در حقیقت [این در ذهن باشد که] دانش فقه، كه مرجعیت نیز از آن بهره مى گیرد، دانش ثابت و پا برجا و انعطاف ناپذیرى است؛ در حالى كه تحولات اجتماعى، هر روز دگرگون مى شود، در این صورت، [این سۆال پیش می‌آید که] چگونه مى توان جامعه متحول را با دانش ثابت اداره كرد؟
پاسخ آن این است كه در احكام الهى، قوانینى هست و مقرراتى. قانون الهى، تغییرپذیر نیست، امّا مقررات، كه شیوه و ابزار اجرایىِ آن است، تغییرپذیر است؛ مثلاً: قانون الهى این است كه در مقابل دشمن تا مى توانید، مجهز باشید و این اصل، در هیچ زمانى تغییرپذیر نیست، ولى ابزارِ آن، مطابق شرایطِ زمان تغییر مى كند. ارتش اسلام در زمان پیامبر - صلى الله علیه وآله - با شمشیر و نیزه و تیر و كمان و منجنیق هاى ابتدایى مجهز بود، ولى امروز باید در پرتو قوانین نظامى اسلام، با جنگ افزارهاى مدرن مجهز شود.
از این طریق مى توان پاسخ سۆال یاد شده را دریافت. زیرا آن جا كه از قانون و انعطاف ناپذیرى آن سخن مى گوییم، به خاطر آن است كه قانون، مطابق فطرت و آفرینش انسان است و آفرینش انسان، دگرگون شدنى نیست. قهراً، قانونِ مطابق آن نیز، ثابت و پایدار خواهد بود، ولى مقررات، تابع شرایطِ نوظهور است. البته، این نوع مقررات نیز از چارچوب قوانین كلى نظام، بیرون نیست، لذا كاربرد سلاح هاى كشتار جمعى، ممنوع است و در تاكتیك هاى نظامى، مسموم كردن آب هاى دشمن حرام مى باشد.
[مصالح و ارتباط آن با احکام شرعی]
شكى نیست كه شارع مقدس، كه همان خداى حكیم است، كارى بر خلافِ حكمت، انجام نمى دهد. ایجاب [=واجب کردن] یا تحریمِ چیزى، به خاطر مصلحت ومفسده در آن چیز است؛ یعنى آن چه كه مایه تكامل انسان است، موردِ امر و آن چه كه بازدارنده انسان از تكامل باشد، حرام است. بنابراین، كلیه احكام اسلامى كه در باب عبادات و نیایش ها و یا در مورد مسائل اجتماعى و اخلاقى و یا اقتصاد و امور معاش [=امور زندگی] آمده است، همه و همه، از این اصل، سرچشمه مى گیرند. اگر داد و ستد [=خرید و فروش]، اجاره و مضاربه و دیگر عقود را حلال شمرده، چون مایه زندگى و تسهیل امور مردم بوده اند و اگر شراب و قمار و ربا را حرام كرده، به خاطر آن است كه مایه نزاع و سبب بروزِ عداوت [=دشمنی] در میان بشر است.
ولى باید توجه داشت كه ما نمى توانیم با قطعِ نظر از وحى الهى، با تشخیص مصالح و مفاسد، به كشف از تشریعِ احكام بپردازیم، مگر آن جا كه مصلحت، جهانى و عمومى باشد و یا مفسده، همگانى گردد.
[وضعیت نگارش در حوزه]
سابقاً در حوزه، یك مجله به نام «مكتب اسلام» منتشر مى شد و نوشتن، به طرز محدودى رایج بود، اما بعد از انقلاب، نوشتن در حوزه پیشرفت زیادى كرد . برخى از آثارى كه الآن، به زبان فارسى، در حوزه منتشر مى شود، ارزشمندند، اما نباید به كمیت حساس باشیم، بلكه باید ببینیم محتواى نوشته ها چیست. متأسفانه كیفیت به موازات كمیّت، پیشرفت نكرده است؛ در حالى كه امكاناتى مثل كامپیوتر و اینترنت، كتابسازى و جمع و جور كردن كتاب در زمان كم، در اختیار ما قرار گرفته است. مرحوم علامه امینى، براى نگارش الغدیر، پانزده هزار جلد كتاب را از اول تا آخر مطالعه كرده بود. الآن بعد از تهران، استان قم بالاترین مصرف كننده كاغذ است، امّا از نظر تولید علم و تولید فكر، انتظارات بسیار بیشترى از حوزه مى رود و تقاضا و نیاز، در حدّى بسیار بالاتر از تولید كنونى است و در عین حال وضع موجود نیز نسبت به دیرینه قابل قیاس نیست.
منبع: پایگاه اینترنتی معاونت پژوهش حوزه های علمیه
تهیه و تنظیم:محسن تهرانی-گروه حوزه علمیه تبیان
