تبیان، دستیار زندگی

اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟، جلسه سوم

منظومه شمسی ما علاوه بر خورشید از اجزاء مختلف دیگری تشکیل شده است که بخشی از آن را سیارات تشکیل داده اند. سیاره بر حسب تعریف جدید انجمن بین المللی اختر شناسی به جسمی گفته می شود که در مداری به دور خورشید در گردش باشد و جرمش تا آن حد زیاد باشد که شکل کروی.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟، جلسه سوم

اهداف:

٢ آشنایی با سیارات زیرین (سفلی)

٢ آشنایی با سیاره عطارد

٢ آشنایی با سیاره ناهید

٢ ساخت ماکت سیارات عطارد و ناهید

 

وسائل مورد نیاز:

کامپیوتر مجهز به اینترنت

 

وسایل مورد نیاز برای ساخت ماکت منظومه شمسی (بسته به نوع و جنس مورد انتخاب گروه)

 

1- مقدمه:

منظومه شمسی ما علاوه بر خورشید از اجزاء مختلف دیگری تشکیل شده است که بخشی از آن را سیارات تشکیل داده اند. سیاره بر حسب تعریف جدید انجمن بین المللی اختر شناسی به جسمی گفته می شود که در مداری به دور خورشید در گردش باشد و جرمش تا آن حد زیاد باشد که شکل کروی داشته باشد. بر طبق این تعریف منظومه شمسی شامل هشت سیاره است که در این جلسه قصد داریم به معرفی دو سیاره نزدیک به خورشید یعنی عطارد و زهره بپردازیم.

 

4-1 سیارات زیرین ( سفلی)

سیارات منظومه شمسی را می توان بر اساس فاصله شان از خورشید دسته بندی کرد. عطارد و زهره دو سیاره ای که نزدیک ترین فاصله را نسبت به خورشید دارند و مدارد آنها داخل مدار زمین قرار دارد، که به سیارات زیرین یا سیارات سفلی معروف اند. بعد از آن زمین قرار دارد و سیارات دور تر از زمین سیارات زبرین یا علوی نامیده می شوند زیرا از زمین به خورشید دورترند.

در تصویر زیر ترتیب قرار گرفتن سیارات در منظومه شمسی را مشاهده می نمایید. دقت کنید ابعاد و اندازه اجرام نسبت به یکدیگر در تصویر زیر با ابعاد واقعی تفاوت دارد.

اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟، جلسه سوم

 

سیارات منظومه شمسی

4-2 سیاره تیر (عطارد) Mercury

اولین سیاره منظومه شمسی از نظر نزدیکی به خورشید سیاره تیر یا عطارد است که مشخصات این سیاره را در ادامه این جلسه داریم.

 

نشانه: اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟، جلسه سوم

 

 

 

اندازه : عطارد یا تیر کوچک ترین و نزدیک ترین سیاره منظومه شمسی به خورشید است. قطر عطارد3032 مایل یا 4880 کیلومتر است. یعنی حدود دو پنجم قطر زمین است و فقط اندکی از ماه بزرگ تر است. این سیاره در یک مدار بیضی شکل به دور خورشید در گردش است که نزدیک ترین فاصله آن از خورشید تنها 46 میلیون کیلومتر و دورترین فاصله اش 70 میلیون کیلومتر است. لذا همواره در اطراف خورشید حضور دارد و نزدیک بودن مدار آن به خورشید سبب می شود که هیچگاه دورتر از قرص خورشید دیده نشود. حرکت مداری عطارد سریع است و به همین سبب، در هر بار گردش به دور خورشید امکان دید آن به چند روز محدود می شود و برای ما تنها در هنگام طلوع و غروب در نزدیکی افق قابل رویت است.

 

اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟، جلسه سوم

 

مقایسه اندازه سیاره عطارد با زمین

 

دما: به دلیل نزدیک بودن عطارد به خورشید این سیاره بسیار گرم است اما چون عطارد جو ندارد و نمی تواند گرما را نگه دارد دمای شب و روز آن تفاوت زیادی باهم دارند. درجه حرارت سطح آن در هنگام روز به حدود 427 درجه سانتیگراد و در شب به 173 درجه زیر صفر کاهش می یابد.

اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟، جلسه سوم

 

سیاره عطارد

حرکت: عطارد سریع ترین سیاره منظومه شمسی خورشیدی است که با سرعتی حدود 48 کیلومتر در ثانیه هر 88 روز یک بار یک دور به گرد خورشید می چرخد (دوره تناوب نجومی). در حالی که در مدت 58 روز یک دور به دور خود می چرخد (حرکت وضعی). در عطارد هیچ گونه جوی وجود ندارد، ولی برخی مطالعات وجود مقدار کمی گاز هلیوم را که گفته می شود از طریق بادهای خورشید به گرد این سیاره قرار گرفته اند اثبات می کند.

 

سطح سیاره: سطح سیاره عطارد از حفره های کوچک و بزرگی تشکیل شده است که چهره ای شبیه به کره ماه را به خود گرفته است. این حفره ها زمانی شکل گرفته است که شهاب سنگ ها یا ستاره های دنباله دار کوچک به سیاره برخورد کرده اند. قطر برخی از دهانه ها به ده ها کیلومتر می رسد. برخی از این دهانه ها محل خروج مواد مذاب است که امروزه با سنگ های مذاب پر شده اند و مانند کوه های آتشفشانی هستند. سطح عطارد شش درصد نوری را که از خورشید به آن می رسد, بازتاب می دهد، یعنی همان میزانی را که ماه بازتاب می دهد. این سیاره مانند ماه با یک لایه باریک از مواد معدنی به نام سیلیکات ها که به شکل ذرات ریزند پوشیده شده.

اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟، جلسه سوم

 

سطح سیاره عطارد

اساطیر: عطارد، در ادبیات فارسی و عربی، "دبیر فلک" نیز خوانده شده است. نام اروپایی این سیاره Mercury از واژه ای لاتین گرفته شده که در مقابل نام یونانی هرمس است. خدائی که پیغام برنده برای خدایان دیگر بوده و به همین دلیل هرمس در اغلب تصاویر با صندل های بالدار کشیده می شود. علاوه بر پیغام رسانی، او نگهدار بازرگانان و مسافران بود.

 

4-3 سیاره ناهید (زهره) Venus

دومین سیاره منظومه شمسی به ترتیب فاصله از خورشید، ناهید یا زهره نام دارد که میان زمین و تیر (عطارد) قرار گرفته است. زهره نزدیک ترین سیاره به زمین می باشد و بعد از ماه، درخشان ترین جرم آسمانی است که به هنگام شب از زمین رویت می شود. به دلیل شباهت این سیاره در بسیاری جهات چون اندازه، جرم، جاذبه و ترکیبات ساختاری، به زمین، به آن لقب "خواهر دو قلوی زمین" را داده اند.

اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟، جلسه سوم

 

سیاره ناهید

نشانه: اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟، جلسه سوم

 

 

اندازه: قطر سیاره ناهید در حدود 12,104 کیلومتر است، در مقایسه با زمین که قطرش 12,756 کیلومتر است، می توان این دو سیاره را هم اندازه در نظر گرفت. جرم ناهید حدوداً 81 درصد جرم زمین و چگالی آن، نزدیک به 95 درصد چگالی زمین است. از آنجا که اختلاف وزن چندانی بین زمین و زهره وجود ندارد، یک جسمی که روی زمین 32 کیلوگرم است، روی ناهید 29 کیلوگرم وزن دارد. ناهید در مقایسه با اکثر سیارات منظومه شمسی از جمله زمین، کروی تر است و به دلیل چرخش آهسته به دور مدارش، پدیده تورفتگی یا مسطح شدن قطب ها و بادکردگی یا تورم نواحی استوایی در آن، کمتر از دیگر سیارات رخ می دهد.

 

 

دما: به دلیل وجود جو چگال و غلیظ در سیاره ناهید، این سیاره داغ ترین سیاره در منظومه ی خورشیدی است. نور آفتاب پس از نفوذ در جو ناهید و جذب شدن توسط سطح آن، به صورت گرما از سطح بازتابیده می شود، اما انبوه دی اکسید کربنِ جو، این گرمای بازتابیده را به دام انداخته و از رها شدن آن در فضا جلوگیری می کند. این جذب اضافی گرما، که به پدیده گلخانه ای معروف است، میانگین گرمای ناهید را بیش از هر سیاره دیگری (حتی سیاره تیر) در منظومه خورشیدی بالا برده است. دما در رأس ابر های سیاره زهره در حدود 15- درجه سانتی گراد، در پایین ابر ها تقریباً 240 درجه سانتی گراد و دما در سطح این سیاره به 480 درجه سانتی گراد می رسد. این حرارت برای ذوب کردن فلز سرب کافی است. با وجود جو غلیظ و گرمای بیش از حد در سیاره ناهید، پیدایش زندگی در این سیاره، غیر ممکن است.

 

حرکت: ناهید در مداری تقریباً دایره وار به فاصله میانگین 108میلیون کیلومتر از خورشید، به دور آن می گردد. سرعت حرکت ناهید به دور خود ( حرکت وضعی) بسیار کند است و حدود 243 روز یک بار به گرد خود می چرخد در صورتی که چرخش آن به دور خورشید ( حرکت انتقالی)، 225 روز طول می کشد. این سیاره از این بابت منحصر به فرد است چرا که مدت شبانه روز آن طولانی تر از طول سال آن است. روز خورشیدی در زهره برابر 118 روز زمین است، یعنی هر سال آن دو شبانه روز طول می کشد. هنگامی که زهره در نزدیک ترین وضعیت نسبت به زمین قرار می گیرد، فاصله آن با زمین 42 میلیون کیلومتر می شود و در دورترین حالت 257 میلیون کیلومتر با آن فاصله دارد.

اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟، جلسه سوم

 

سیاره زهره

از دیگر ویژگی های منحصر به فرد زهره جهت چرخش این سیاره به دور خودش (حرکت وضعی) است. اکثر سیارات منظومه شمسی در جهت عکس عقربه های ساعت به دور محور خود چرخیده و به دور خورشید در حال گردشند. اما جهت چرخش سیاره زهره برخلاف سایر سیارات، در جهت عقربه های ساعت به دور خود است. دلیل قطعی این امر هنوز مشخص نیست، اما به نظر بعضی ستاره شناسان جهت چرخش سیاره زهره نیز زمانی مانند سایر سیارات بوده، اما بر اثر تصادم با یک سیاره یا سیارک دیگر ، این جهت معکوس شده است. با این تفاسیر در این سیاره به جای آنکه طلوع خورشید در شرق و غروب در غرب اتفاق بیفتد، طلوع خورشید زهره در غرب است و غروب آن در شرق.

 

سطح سیاره: تفاوت بزرگ ناهید با زمین، جو آن است. جو زمین از گازهای اکسیژن و نیتروژن تشکیل شده است درصورتی که جو زهره بیشتر از دی اکسید کربن تشکیل شده و در ابرهای فوقانی آن قطرات ریز اسید سولفوریک وجود دارد. وجود این جو غلیظ باعث ایجاد پدیده گلخانه ای در این سیاره شده است.

 

از آنجا که زهره جوی چگال دارد، حتی با قوی ترین تلسکوپ ها نیز نمی توان سطح آن را مشاهده کرد. اما ماهواره ها به کمک دستگاه رادار، اطلاعاتی از سطح زهره به دست آورده اند. در اوایل سال 1960 راداری به سوی ناهید نشانه رفت که سیگنال های آن از ابرهای این سیاره عبور کرده و پس از برخورد با سطح جامد سیاره، منعکس گردید. برای اولین بار دانشمندان اطلاع جالبی را درباره سطح ناهید بدست آوردند، که نشان می داد ناهید دارای حرکت چرخشی در جهت معکوس است و سطح آن مانند مریخ دارای چشم اندازهای تماشایی همچون دشت ها، کوه ها، فلات ها، پرتگاه های عظیم و آتشفشان ها است. فضاپیماها توانسته اند با استفاده از رادار، نقشه 98 درصد سطح سیاره زهره را ترسیم کنند. روی هم رفته سطح زهره صاف تر از سطح زمین است و صحراهای داغ و دشت های وسیع آتشفشانی حدود دو سوم سیاره را پوشانده اند. نواحی فلاتی متعددی نیز به ارتفاع چند کیلومتر در دشت ها وجود دارند.

اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟، جلسه سوم

 

سطح سیاره ناهید

در سطح زهره اختلاف بین سطوح بلند و پست 112 کیلومتر است. در حالی که این اختلاف برای ماه و عطارد 4 کیلومتر و برای مریخ 25کیلومتر و برای زمین 9 تا 20کیلومتر است. سیمای نقشه برداری شده زهره، در دو نیمه جنوبی و شمالی، بطور قابل توجهی با یکدیگر اختلاف دارد. ناحیه شمال، کوهستانی با فلات های مرتفع بدون آتشفشان است. در مقابل، قسمت جنوبی، شامل سطح نسبتاً تخت آتشفشانی زمینی می باشد.

 

کهن: این سیاره تقریباً در همه فرهنگ های جهان به نام الهه عشق، زیبایی، باروری و زنانگی نامگذاری شده و در برخی فرهنگ ها، اهمیتی بسیار بیشتر از یك جرم صرفاً درخشان و زیبا داشته و مثلاً پایه تقویم یك قوم بوده، مانند قوم مایا، یا در میان برخی دیگر پرستش می شده است، مانند یونانیان و رومیان باستان.

 

در میان اسطوره ها آناهیتا، آناهید یا ناهید، كه در زبان فارسی به معنای دور از آلودگی است، نامی اوستایی برای ایزدبانوی هندو ایرانی آب ها، باران و باروری در مذاهب ایران باستان است.

 

رصد سیاره زهره: درخشنده ترین جرم در آسمان شب بعد از ماه سیاره زهره می باشد که می توان آن را به آسانی در آسمان پیدا کرد. این سیاره درخشان بیش از هر سیاره دیگر ، به زمین نزدیک می شود و در نزدیکترین نقطه به 42 میلیون کیلومتری ما می رسد. زهره گاهی 'ستاره شامگاهی' نامیده می شود زیرا هنگام طلوع خورشید در مشرق و هنگام غروب خورشید در مغرب دیده می شود.

اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟، جلسه سوم

 

سیاره زهره و مشتری

بیشترین فاصله زاویه ای زهره با خورشید یا همان بیشترین کشیدگی به 46 درجه می رسد به مین دلیل حداکثر سه ساعت قبل از طلوع و یا سه ساعت بعد از غروب خورشید قابل مشاهده است و هنگامی که چندان نزدیک به خورشید نیست به هنگام روز به صورت یک نقطه سفید رنگ مایل به زرد در پهنه آسمان آبی مشاهده می شود.

 

پدیده عبور: دو سیاره تیر و زهره که مدارشان درون مدار سیاره زمین است و به خورشید نزدیکتر هستند در چرخششان بدور خورشید گه گاهی بین زمین وخورشید قرار می گیرند و موجب رخ دادن پدیده عبور یا ترانزیت می شوند. این دو سیاره بدلیل کوچکی نسبت به خورشید و فاصله دورشان بر خلاف ماه که در چرخش بدور زمین گاهی بین زمین وخورشید قرار می گیرد و موجب خورشیدگرفتگی شده و می تواند جلوی کل قرص خورشید را بگیرد نمی توانند موجب پوشاندن قرص خورشید بطور کامل شوند. در هنگام بروز پدیده ،تنها به شکل نقطه ای تیره ،کوچک وگرد (قطر ظاهری زهره یک سی ام و قرص تیر تنها یک صد و هشتادم خورشید است) از یک سمت قرص خورشید وارد قرص شده و بعد از چند ساعتی از سوی دیگر خارج می شوند.

اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟، جلسه سوم

 

پدیده عبور سیاره ناهید از جلوی قرص خورشید

 

4-4 ساخت ماکت منظومه شمسی

جلسه گذشته در خصوص تحقیق و بررسی و همچنین انتخاب مدل منظومه شمسی و همچنین جنس بکار رفته در ساخت اجزاء منظومه شمسی صحبت شد. در این جلسه به معرفی یک نمونه از مدل های ساخت منظومه شمسی می پردازیم.

در تصویر زیر یک نمونه از مدل های بکار رفته برای ساخت منظومه شمسی را مشاهده می نمایید.

اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟، جلسه سوم

 

ماکت منظومه شمسی

دقت نمایید مدل ارائه شده برای ساخت ماکت، از جنس چوب و کاموا می باشد. همچنین سیستم بکار رفته بر پایه ی چوب هایی است که در قسمت بالا استفاده شده. در این مدل ابعاد خورشید و سیارات به تناسب ابعاد واقعی نمی باشد ولی تا حدودی کوچک و بزرگی سیارات به نسبت یکدیگر رعایت شده است. در این نمونه ترتیب سیارات از نزدیکترین آنها به خورشید تا دور ترین آنها رعایت شده است اما حرکت سیارات کاملاً بی نظم و بر هیچ اصولی پایبند نیست.

 

با این تفاسیر نکته های مهم در ساخت ماکت: ابعاد اجرام، جایگاه قرار گیری آنها، حرکت آنها، جنس و نوع طراحی منظومه شمسی است.

تکلیف:

تکلیف1: آموخته های خود را در مورد سیارات سفلی، سیاره عطارد و ناهید به همراه جستجوی بیشتر در کتاب ها و سایت های معتبر اینترنتی بصورت فایل پاور پوینت در آورده و برای ما ارسال نمایید.

تکلیف2: طرح انتخابی ساخت ماکت منظومه شمسی را به همراه نوع عملکرد، جنس مطالح بکار رفته توضیح دهید و تصاویر آن را برای ما ارسال نمایید.

محل بازدید/ اردو/ خرید:

برای این جلسه می توانید از مجموعه آسمان نمای تهران بازدید نمایید و از مجموعه اطلاعات ارائه شده در این مرکز به همراه فیلم، اسلاید، کتاب و همچنین بازدید از آسمان نمای این مجموعه بهره مند شوید. اطلاعات کامل این مجموعه را میتوانید در آدرس اینترنتی زیر بیابید.

http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=108661

 

منابع مطالعه:

برای کسب اطلاع بیشتر در مورد مطالب ارائه شده در این درس منابع زیر را مطالعه نمایید.

_ فصل 12 و قسمت اول و دوم از کتاب نجوم به زبان ساده، نویسنده: مایر دگانی، مترجم: محمدرضا خواجه پور- انتشارات گیتاشناسی

_ فایل ضمیمه شده اطلاعات خوبی در زمینه عوارض جوی سیاره ناهید در اختیارتان قرار خواهد داد.

 

مطالب مرتبط:

اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟ جلسه اول
اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟ جلسه دوم
اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟ جلسه سوم
اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟ جلسه چهارم
 اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟ جلسه پنجم
اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟ جلسه ششم
اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟ جلسه هفتم
اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی چیست؟ جلسه هشتم

 

بخش پژوهش های دانش آموزی تبیان، تنظیم: نسرین صادقی