نگاهی به رنگها در قرآن
در قرآن از رنگ‌های زرد، سبز، سفید، قرمز و سیاه به صراحت یاد شده و از رنگ‌های دیگر به اجمال. جدای از رنگ‌های طبیعی و حسی، از رنگ دیگری نیز در قرآن سخن به میان آمده و آن رنگ الهی است.
مفهوم رنگ
رنگ كیفیتی است كه از ظاهر چیزی دیده می‌شود مانند سفیدی، سرخی، سبزی، دانشمندان لغت گفته است: رنگ كیفیتی است كه از قرمزی و زردی و جز آن به وسیله چشم درك می‌شود. ابن‌منظور در این باره گوید: رنگ هیأتی است چون سیاهی و قرمزی، رنگ هر شئ چیزی است كه باعث تمایز آن شئ از شئ دیگری می‌شود. بنابراین باید گفت كه رنگ از مفاهیم بسیار واضح و معروف درمیان عرف و فرهنگ‌های عمومی است، به گونه‌ای كه برخی از اهل لغت نیازی به تعریف آن ندیده‌اند. نكته مهم تفاوت آن با نور است، كه در قسمت بعد بدان می‌پردازیم.
مفهوم نور
دیدگاه عرف و علم فیزیك
مفهوم نور نیز چون رنگ از نظر عرفی بسیار بدیهی و غیر قابل نیاز به توضیح است. شیخ سهروردی در این‌باره می‌فرماید: «ان النور لایحتاج الی تعریف…، لا شئ‌اظهر من النور فلا شئ اغنی منه عن التعریف»؛ نور به تعریف احتیاج ندارد؛ زیرا هیچ چیزی ظاهرتر از نور نیست. از این رو هیچ چیز در تعریف بی‌نیاز‌تر از نور نیست.ملاصدرا نیز در این باره می‌گوید: «النور غنی عن التعریف كتعریف المحسوسات»؛ نور چون دیگر امور حسی، مستغنی از تعریف است.
علامه طباطبایی می‌فرماید: مفهوم نور واضح است. نور چیزی است كه به وسیله آن اجسام ستبر و متراكم، قابل رۆیت
می‌شوند.
برخی از پژوهشگران در تعریف نور از دیدگاه علم فیزیك گفته‌اند: تابش مرئی الكترو‌مغناطیس است كه در خلأ‌با سرعت298000 كیلومتر در ثانیه انتشار پیدا می‌كند.
نرمان. مان، درباره مفهوم فیزیكی نور گوید: درباره نور چنین تصور می‌شود كه از تركیب امواج الكترو مانیتیك و امواج انرژیِ‌نورانی كه از یك منبع مثل خورشید سرچشمه می‌گیرد، تشكیل می‌شود.
دهخدا، نور سفید را مجموعه هفت رنگ ـ‌و نه هفت نور‌ـ دانسته، گفته است: رنگ‌های اصلی كه به وسیله منشور ظاهر می‌گردد، هفت رنگ است: قرمز، نارنجی، زرد، سبز، آبی، نیلی و بنفش.
نیوتن دانشمند معروف قرن هیجدهم، نخستین بار حدس زد كه باید نور سفید مجموعه این رنگها باشد. این امر را به وسیله گردش صفحه معروف خودش آزمود و ثابت كرد مجموعه این رنگها با هم، اثر نور سفید بر چشم می‌گذارند. البته تعبیر دهخدا خالی از تسامح نیست و صحیح ـ همانگونه كه مان و دیگران گفته‌اند ـ این است كه گفته شود نور سفید، مجموعه هفت نور و یا به تعبیر دقیق‌تر، مجموعه همه امواج نوری است.
تفاوت رنگ و نور
در اینكه نور و رنگ تفاوت دارند یا نه، پاسخ‌های گوناگونی از سوی فلاسفه و دانشمندان داده شده است. صدر المتألهین در این باره گوید: برخی بر این باوراند كه رنگ، حقیقتی ندارد و كلیه رنگها خیالی‌اند و سفیدی به نور و سیاهی به ظلمت باز می‌گردد و دیگر رنگها از تفاوتی كه در تركیب اجسام شفاف با هوا وجود دارد، تخیل می‌شوند. ولی پژوهشگران گویند كه رنگها كیفیّاتی حقیقی هستند؛ گرچه در مواردی تخیلی‌اند.
ملا صدرا نور و رنگ را چون ماهیت و وجود می‌داند كه در هر شی‌ای بالذات، یكی هستند و به اعتبار متغایر.
ملاصدرا در توضیح مطلب فوق گوید: زیرا مفهوم نور به وجود خاصی كه عارضِ برخی از اجسام می‌شود، باز می‌گردد و ظلمت یعنی عدم آن وجود خاص؛ و سایه یعنی عدم فی الجمله آن وجود خاص؛ رنگ، تركیبی است با صورت‌های مختلف میان حاملِ‌این وجود نوری و حامل عدم آن. وی در ادامه با اشاره به ضعف سخن كسانی كه رنگها را زاید بر مراتب تركیب نورها می‌دانند، نتیجه گرفته كه هم صحیح است بپذیریم نور، ظهور رنگ است و هم صحیح است كه بگوییم نور، رنگ نیست. زیرا از آن جهت كه نور است، مختلف نیست و تركیب با عدم یا ظلمت در آن راه ندارد، به خلاف رنگها كه مختلف‌اند.
نتیجه‌ای كه به طور خلاصه از سخن ملاصدرا می‌توان گرفت، این است كه نور و رنگ دو‌مفهوم متغایر‌اند ولی مصداقاً یكی هستند. بنابراین تفكیك دقیقی از آنها در جهان خارج نمی‌توان ارائه كرد.
شهید پاك‌نژاد ضمن بحث از رنگ سفید گفته است: «قرآن هم اولین اشعه‌های ارسالی از طرف خورشید را به رنگ سفید معرفی فرموده: «كلوا و اشربوا حتی یتبین لكم الخیط الابیض من الخیط الاسود» (بقره، 2/187)
وی در دنباله مطلب، طی نتیجه‌ای كه از كاربرد رنگ‌های سفید در قرآن گرفته، می‌گوید: «به طوری كه ملاحظه فرمودید، بسط دانه رنگ سفید از ظاهر جماد هست تا رخساره بهشتیان… چنانكه پیداست ایشان بر اشعه‌های ارسالی از سوی خورشید به زمین و نور رخسار بهشتیان، رنگ اطلاق كرده است.
برخی از محققان در توضیح رنگ‌های اصلی و منشأ نور سفید گفته‌اند: «رنگ‌های اصلی… هفت رنگ است… نیوتن… نخستین بار حدس زد كه باید نور سفید مجموعه این رنگها باشد… و ثابت كرد مجموعه این رنگها با هم، اثر نور سفید بر چشم می‌گذراند.»
در عبارت فوق، نور سفید مجموعه هفت رنگ دانسته شده است. برخی دیگر در این باره گفته‌اند: «آنچه ما رنگ می‌نامیم، به درازای موج نور بستگی دارد. چنانكه طول موج رنگ قرمز بیش از سایر رنگهاست و بنفش دارای كوتاه‌ترین طول موج می‌باشد و درازای رنگ‌های دیگر، میان این دو مقدار است.»
بنابراین متوجه می‌شویم كه دانشمندان علوم تجربی نتوانسته‌اند تمایز دقیق و آشكاری میان نور و رنگ بیان كنند و با نوعی تسامح از آن گذشته‌اند، اما كسانی چون ملاصدرا تفاوت میان آنها را بیان كرده‌اند.
رنگ در قرآن
در قرآن از رنگ‌های زرد، سبز، سفید، قرمز و سیاه به صراحت یاد شده و از رنگ‌های دیگر به اجمال.
جدای از رنگ‌های طبیعی و حسی، از رنگ دیگری نیز در قرآن سخن به میان آمده و آن رنگ الهی است. در آیه 138 سوره بقره در این باره می‌خوانیم: «صبغةاللّه ومن احسن من اللّه صبغة ونحن له عابدون»؛ رنگ خدایی [بپذیرید] و چه رنگی از رنگ خدایی بهتر؟! و ما تنها او را می‌پرستیم.
این آیه، دنباله آیاتی است كه خداوند از مردم خواسته است، به او و دستورات وحیانی او كه بر رسول خدا(ص) و دیگر پیامبران نازل كرده، ایمان بیاورند و از تفرقه بپرهیزند. در این آیه از چنین ایمانی، به رنگ الهی تعبیر شده است.
بخش اوّل
رنگ‌هایی كه به اجمال یاد شده‌اند:
در قرآن مجید ضمن چند آیه به بسیاری از رنگ‌های موجود در طبیعت اشاره شده است:1. آیه 27 و28 سوره فاطر؛رنگ‌های نباتات و حیوانات و انسان
«الم تر ان الله انزل من السماء‌ماءً فاخرجنا به ثمرات مختلفاً‌الوانها…. ومن الناس والدواب والانعام مختلف الوانه كذلك انما یخشی اللّه من عباده العلماء‌ان الله عزیز غفور»؛ آیا ندیدی خداوند از آسمان، آبی فرو فرستاد كه از آن میوه‌هایی رنگارنگ بر آوردیم…؟! و از انسان و جنبندگان و چهارپایان انواعی با رنگ‌های مختلف آفریدیم. حقیقت این چنین است كه از میان بندگان خدا تنها دانشمندان از او می‌ترسند. خداوند عزیز و غفور است.
2. آیه22 سوره روم؛رنگ‌های تیره‌های گوناگون انسان
«ومن آیاته خلق السموات والارض واختلاف السنتكم والوانكم إن فی ذلك لآیات للعالمین»؛ و از جمله نشانه‌های خداوند، آفرینش آسمانها و زمین و تفاوت زبانها و رنگ‌های شماست. در این موضوع، نشانه‌هایی است برای اندیشمندان.
3. آیه 13 سوره نحل؛ رنگ‌های متنوع و گوناگون نعمتها
«وما ذرأ لكم فی الارض مختلفاً‌الوانه ان فی ذلك لایة لقوم یذكرون»؛ و آنچه را كه خداوند برای شما در زمین به رنگ‌های مختلف آفرید [نیز مسخر شما ساخت] در این موضوع، نشانه روشنی برای گروهی كه متذكر می‌شوند، وجود دارد.
واژه «ذرû به معنای «خلق»20 و «ما ذرû شامل كلیه نعمت‌هایی است كه خداوند متعال در روی زمین برای رفاه انسان ایجاد و در اختیار او قرار داده است. طبرسی ذیل این آیه گوید: «یعنی خداوند برای پایداری بدنهای شما پوشیدنیها و خوردنیها و مناكح را در زمین آفرید. این آیه شامل انواع حیوانات و نباتات و معادن و جز آن از نعمتها می‌گردد.»
4. آیه 69 نحل؛ رنگ‌های متفاوت عسل
«ثم كلی من كل الثمرات فاسلكی سبل ربك ذللاً‌یخرج من بطونها شراب مختلف الوانه فیه شفاء‌للناس ان فی ذلك لایة‌لقوم یتفكرون»؛ سپس از تمامی ثمرات و شیره گلها بخور و راه‌هایی را كه پروردگارت برای تو تعیین كرده است، براحتی بپیما. از درون شكم آنها نوشیدنی‌ای با رنگ‌های مختلف خارج می‌شود كه در آن برای مردم شفاست. به یقین در این موضوع، نشانه روشنی برای اندیشمندان وجود دارد.
5. آیه21 زمر؛رنگ‌های گوناگون گیاهان
«الم تر انّ الله انزل من السماء‌ماءً فسلكه ینابیع فی الارض ثم یخرج به زرعاً‌مختلفاً‌الوانه…»؛ آیا ندیدی خداوند از آسمان، آبی فرو فرستاد و آن را به صورت چشمه‌هایی وارد زمین نمود، سپس با آن زراعتی به عمل آورد كه رنگ‌های گوناگونی دارد؟!
بخش دوم
رنگ‌هایی كه به تفصیل یاد شده‌اند:
1. زرد
در آیه69 سوره بقره این‌گونه اشاره فرموده است: «صفراء‌فاقع لونها تسّر الناظرین».
مرحوم فیض كاشانی در مورد این آیه و رنگ گاو مورد نظر كه با ویژگی «صفراء‌فاقع» معرفی شده، گفته است: مقصود از «صفراء‌فاقع» زرد زیباست كه نه از كمیِ رنگِ زرد به سفیدی بزند و نه از پُری به سیاهی.
در آیه51 سوره روم بعد از آنكه به نشانه رحمت الهی یعنی زنده شدن زمین پس از مرگ آن اشاره شده، آمده است: «ولئن ارسلنا ریحاً فرأوه مصفرّا ً‌لظلوا من بعده یكفرون»؛ و اگر بادی بفرستیم و باغ خود را زرد و پژمرده ببینند، راه كفران پیش می‌گیرند.
و چند آیه دیگر كه در آن ها به رنگ زرد اشاره شده است.
آثار زیستی ـ روانی رنگ زرد
درباره اثرات روانی و تأثیرات زیستی رنگ زرد گفته اند: «پشه و بسیاری از حشرات از رنگ زرد گریزانند و بعضی [در] باغها [یِ خود] برای دور شدن حشرات لامپ‌های زرد ساخته‌اند.
زرد گرم كننده است؛ رنگ خوشخویی و خوشحالی است. آزمایشات پسیكولوژیك ثابت كرده‌اند كه رنگ زرد، خوشحالی زیاد می‌بخشد»؛ «زرد: روحانی، ایده‌آل»؛«زرد: تحریك كننده فكری است و اثر قابل توجهی در كمبودهای فكری و روحی دارد و برخی از حالات عصبی را آرام می‌نماید.» اصولاً‌رنگ‌های روشن خوشحالی بخش‌اند. رنگ زرد اگر روشن باشد، نگاه به آن سرور‌آور و خوشحالی بخش است و اگر به نارنجی تمایل پیدا كند، اثر گوارشی نیز دارد و درخشنده و تابان و هیجان‌انگیز و مسكن است و ضربان نبض را به آرامی زیاد می‌كند.»
2. رنگ سبز
به رنگ سبز در نه آیه قرآن مجید به صراحت اشاره شده است؛ برخی از آنها مربوط به عالم طبیعت و موجودات دنیوی است و برخی مربوط به جهان دیگر و بهشت برین و موجودات آنجاست:
1. آیه 63 سوره حج؛ رنگ سبز زمین39
«الم تر انّ اللّه انزل من السما‌ء ماءً فتصبح الارض مخضرة انّ اللّه لطیف خبیر»؛ آیا ندیدی خداوند از آسمان آب نازل كرد و بر اثر آن زمین سرسبز گشت؟! خداوند لطیف و آگاه است.
2. آیه80 سوره یس؛سبزی درختان
«الذی جعل لكم من الشجر الاخضر ناراً‌فإذا انتم منه توقدون»؛ [خداوند] همانكه برای شما از درخت سبز آتش ایجاد كرد و شما به واسطه آن، آتش می‌افروزید.
3. آیه 99 انعام؛ سبزینه‌ها
«وهو الذی انزل من السماء‌ماءً فأخرجنا به نبات كل شیء‌فأخرجنا منه خضراً‌نخرج منه حباً‌متراكباً…»؛ او كسی است كه از آسمان آب نازل كرد و از آن هر نوع روییدنی بر‌آوردیم و از آن، سبزینه‌هایی با دانه‌های متراكم خارج ساختیم.
4. آیه 43 سوره یوسف؛خوشه‌های سبز
این آیه مربوط به رۆیایی است كه پادشاه مصر در زمان حضرت یوسف علیه السلام دید. پادشاه مصر گفت: «انی اری سبع بقرات سمان یأكلهن سبع عجاف وسبع سنبلات خضر واخر یابسات یا ایها الملأ افتونی فی رۆیای ان كنتم للرۆیا تعبرون»؛ من در خواب دیدم كه هفت گاو لاغر هفت گاو چاق را می‌خورند و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشكیده، ای اشراف و اعیان، درباره خوابم نظر دهید اگر تعبیر خواب می‌دانید.
5. آیه46 سوره یوسف؛خوشه‌های سبز
این آیه نیز درباره موضوع آیه پیش و در دنباله آن است: هم سلولی سابق حضرت یوسف علیه السلام كه بعد از آزادی مقرب درگاه پادشاه شده بود، خدمت آن حضرت در زندان رسید و از ایشان درباره تعبیر خواب پادشاه این‌گونه پرسش كرد: «یوسف ایها الصدیق أفتنا فی سبع بقرات سمان یأكلهن سبع عجاف وسبع سنبلات خضر واخر یابسات لعلی ارجع الی الناس لعلهم یعلمون»؛ یوسف، ای بسیار راستگو، درباره هفت گاو چاقی كه آنها را هفت گاو لاغر می‌خورند و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشكیده نظر ده تا به سوی مردم باز گردم شاید از تعبیر خواب آگاه شوند.
آیات دیگری كه در آنها از رنگ سبز سخن به میان آمده، درباره بهشت و بهشتیان است:
6. آیه 21 سوره انسان؛لباس حریر سبز اهل بهشت
«عالیهم ثیاب سندس خضر واستبرق وحلوا اساور من فضة وسقاهم ربهم شراباً‌طهوراً»؛ بهشتیان لباس‌هایی از حریر نازك سبز و دیبای ضخیم بر تن دارند و با دستبندهایی از نقره آراسته شده‌اند و پروردگارشان نوشیدنی‌ای پاكیزه به آنان می‌نوشاند.
7. آیه 31 سوره كهف؛لباس حریر سبز بهشتیان
«اولئك لهم جنات عدن تجری من تحتهم الانهار یحلون فیها من اساور من ذهب ویلبسون ثیاباً‌خضراً‌من سندس واستبرق متكئین فیها علی الارائك، نعم الثواب وحسنت مرتفقاً»؛ برای آنان بهشت‌های جاودان است. از زیر پای بهشتیان نهرها جاری است، و آنان به دستبندهایی از طلا آراسته می‌شوند، و لباس سبز رنگ از حریر نازك و ضخیم می‌پوشند و بر تختها تكیه می‌زنند. چه پاداش خوبی و چه جایگاه نیكویی!
8. آیه 76 سوره الرحمن؛ تخت سبز بهشتیان
«متكئین علی رفرف خضر وعبقری حسان»؛ بهشتیان بر تخت‌هایی سبز و بسیار زیبا و نیكو تكیه زده‌اند.
9. آیه 64 سوره الرحمن؛ سبزی و خرمی دو بهشت
آخرین آیه‌ای كه در آن از رنگ سبز سخن به میان آمده، مربوط به رنگ زیبای دو بهشت از بهشت‌های عالم آخرت است. قرآن مجید در این باره می‌فرماید: «مدهامّتان» [آن دو بهشت كه در آیه 62 سوره رحمن از آنها صحبت شده] در نهایت سبزی و خرمی هستند.
«مدهامتان» از ماده «ادهیمام» از ریشه «دهمه» است و در اصل به معنای سیاهی و تاریكی شب است و به سبز پر‌رنگ نیز اطلاق شده است. از آنجایی كه چنین رنگی نشانه نهایت شادابی و طراوت گیاهان و درختان است، درباره آن دو بهشت كه در اوج خرمی و سرسبزی هستند، به كار برده شده است.
آثار زیستی و روانی رنگ سبز
محققان و روانشناسان برای رنگ سبز آثار فراوانی را بر‌شمرده‌اند. یكی از آنها در درمان برخی از بیماریها است. دكتر پاك‌نژاد در این زمینه گوید: رنگ سبز، مفرح و برای باز و گشاد نمودن رگها و تسكین اعصاب و كم كردن فشار خون مۆثر است و باعث كاسته شدن تب می‌شود و در اطاق بیمارستانها نیز به كار می‌رود، و برای كسانی كه پر‌تلاش هستند، رنگ سبزِ‌ملایم، مناسب است.
رنگ سبز، قوای فكری را بر‌می‌انگیزد و بهجت‌آور است. در این باره شهید پاك‌نژاد گوید: «در قرآن مجید به خاصیت انبساط آوری و بهجت بخشی رنگ سبز در آیه «حدائق ذات بهجة» (نمل، 27/60) اشاره شده است.از امام معصوم علیه السلام در این زمینه آمده است:
ثـلاثه یـذهبـن عـن قلـب الحــزن الماء‌والخضـراء‌والـوجـه الحـسـن
سه چیز اندوه را از قلب حزین می‌برد آب و سـبــزه و صــورت زیبا.
به طور مكرر تجربه شده كه رنگ سبز نقش تعدیل كننده‌ای بر افراد عصبی دارد و برخی از پژوهشگران از آن برای درمان بیماری‌های عصبی و اختلالات روانی استفاده می‌كنند، و بر این باوراند كه استعمال رنگ سبز هیچ‌گونه واكنش منفی برای انسان در بر‌ندارد. همچنین گفته‌اند كه سبز آرام‌بخش و تسكین‌دهنده و خنك‌كننده است و در هیتسری و كاستن خستگی اعصاب و زدودن بی‌خوابی تأثیر می‌گذارد و فشار خون را می‌كاهد و با انبساطی كه در شعریه‌ها ایجاد می‌كند، به انسان حرارت46 می‌بخشد و نورالژی و میگرن را ساكن می‌نماید. حتی این رنگ در تعدیل نور خورشید هم مۆثر است.
دكتر اردوبادی درباره اثرات زیستی ـ روانی رنگ سبز گوید: «رنگ سبز در بین هفت رنگ موجود در طیف نور سفید، رنگ وسط و متعادل است… و اثر مفرح و آرام بخشِ‌ملایم دارد؛ نه مانند قرمز كه اثر محرك و هیجان آور و نه مانند آبی كه اثر مسكن و غیر فعال دارد. از این رو، سبز روشن برای محیط كار و زندگی، رنگ مناسبی بوده و اثر مفرحِ‌ملایمی دارد و تماس مداوم با آن اشكالی ایجاد نمی‌كند. زیرا به علت متعادل بودنِ‌خواص آن از جهات مختلف، نه تولید عكس العمل‌های پی در‌پی روانی و عصبی می‌كند كه منتهی به هیجان و عدم اعتدال و آرامش روحی شود و نه اثرات آرام بخش آن چنان زیاد است كه از شادابی و فعالیت انسان بكاهد.
دكتر پُدُلسكی نتایج اثر رنگ سبز را در كتاب «دكتر رنگ را تجویز می‌كند» این‌گونه شرح داده است: «سبز در سیستم عصبی اثر می‌كند. این رنگ مسكن و هیپتونیك و تعدیل كننده هیجانات و اضطراب است. در تحریكات عصبی، بی‌خوابیها و خستگی اثر مفیدی دارد. فشار را پایین می‌آورد. با منبسط ساختن شعریه‌ها، انسان احساس حرارت می‌كند. نورالژی و میگرن را تسكین می‌دهد؛ آرام كننده خوبی است و استعمال آن هیچ عكس‌العملی را نشان نمی‌دهد.»
در مقاله بعد با همین عنوان به سایر رنگ‌های مورد اشاره در قرآن خواهیم پرداخت.
شبكه تخصصی قرْآن تبیان
منبع: مركز فرهنگ و معارف قرآن
