آواز ایرانی وام دار تعزیه خوانی

در استان‌های مختلف ایران از شمالی‌ترین شهرهای خراسان وآذربایجان تا جنوبی‌ترین شهرهای سیستان و اهواز از پهنهء کویر تا حاشیه‌های زاگرس و البرز و از دریای خزر تا خلیج فارس، در ایام ماه محرم، تعزیه برگزار می‌شود.

تعزیه به معنای متعارف، نمایشی است که در آن واقعهء کربلا به دست افرادی که هر یک نقشی از شخصیت‌های اصلی را بر دوش دارند، نشان داده می‌شود. این نمایش نوعی نمایش مذهبی و سنتی ایرانی-شیعی و بیشتر دربارهء کشته‌شدن حسین بن علی (ع) و مصائب اهل بیت است.

اهمیت موسیقی آوازی در تعزیه چشم‌گیر است به گونه‌ای که ایفاگران نقش‌ها می‌بایست از دستگاه‌های موسیقی آگاه باشند تا اگر نقش آن‌ها تغییر یافت، بتوانند در آواز معین بخوانند.

در موسیقی تعزیه برای نقش‌های افراد سخت‌دل آوازهای متناسب با نقش‌های آن‌ها انتخاب می‌شوند مانند شمر که در نوا یا رجز و علی‌اکبر که در دشتی می‌خوانند. برای پیش‌گیری و آمادگی از جابجایی ناگهانی نقش، هر کس بایدلحن‌ها و شعرهای دیگر نقش‌ها را فرابگیرد.

هر چند که موسیقی دستگاهی ایران با موسیقی تعزیه تفاوت زیادی دارد اما این دو وامدار یکدیگرند.

در باب تفاوت های این دو موسیقی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

مثلا اگر تعزیه‌خوان بخواهد موسیقی دستگاهی را بیاموزد از موسیقی تعزیه عقب می‌ماند زیرا این دو بعداً در دل هم ادغام شده و موسیقی تعزیه را از حس خود می‌اندازد.

در تعزیه یک پرده و دو پرده وجود دارد، اما ربع پرده ندارد. همین‌طور در موسیقی تعزیه دوگاه یا درآمد دو وجود ندارد ولی در موسیقی چنین چیزی هست. در تعزیه یک درآمد و یک اوج داریم.

تنهاردیف‌هایی که در تعزیه هست چهارگاه و ماهور است. اما این دستگاه‌ها در تعزیه پخش شده‌است؛ مثلاً در چهارگاه اول چهارگاه و گوشهء زابل را می‌خواننند اما گوشهء حصارش می‌رود در آخر تعزیهء حضرت عباس. به این ترتیب، با وجدی که کل ردیف‌ها می‌چرخد اما هرکدام جای خودش هست

گفتگو با عاطفه فندرسکی

عاصمه فندرسکی، پژوهشگر عرصه موسیقی در گفت‌وگو پیرامون موسیقی آوازی و موسیقی تعزیه گفت: به طور کلی بسیاری معتقد هستند که موسیقی آوازی ما به کمک موسیقی مذهبی شکل گرفته است، در صورتی که موسیقی آوازی ایران قدمتی چند هزار ساله دارد و در کتب دوره ساسانی با اسم‌های باربد و نکیسا مواجه می‌شویم که این موضوع نشان دهنده این است که موسیقی دستگاهی ایران قبل از موسیقی مذهبی شکل گرفته است.

این پژوهشگر عرصه موسیقی در ادامه بیان کرد: بعد از اسلام، فرهنگ اسلامی با ایران آمیخته شد و در دوره صفویه تعصباتی در حوزه موسیقی به وجود آمد به طوری که در دوره شاه‌تهماسب اگر نوازنده‌ای ساز می‌زد انگشتان دستش را قطع می‌کردند در نتیجه موسیقی به سمت مذهب رفت تا بتواند جایگاه خود را در طول تاریخ حفظ کند.

فندرسکی با اشاره به اینکه تعزیه‌خوانان در حفظ موسیقی ایرانی نقش مهمی داشته‌اند، تاکید کرد: بسیاری معتقدند که موسیقی ایرانی توسط مداحان حفظ شده است در صورتی که مداحی نیار به آسیب‌شناسی دارد، زیرا امروزه مداحان دچار انحراف شده‌اند و نیاز به راهنمایی دارند؛ زیرا اگر این روند ادامه یابد مداحی از مسیر اصلی خود دور می‌شود.

این پژوهشگر افزود: همچنین اگر آثار شنیداری گذشته را گوش کنیم با آوازخوانانی همچون سید احمدخان، قلی‌خان شاهی، نکیسا، اقبال السلطان و... روبه رو می شویم که این افراد تعزیه هم می‌خواندند در نتیجه تعزیه‌خوان‌ها دستگاه‌های ایرانی را می‌شناختند و تسلط کافی داشتند. به نظر من آواز ایرانی وام‌دار تعزیه‌خوانان است.

عاصمه فندرسکی در ادامه گفت: موسیقی مذهبی با موسیقی سازی ادغام شده است یعنی اینکه در مراسم مذهبی از سازهای دمام ، طبل، شیپور استفاده می‌شود، همچنین در بسیاری مواقع دیده شده است که در ایام محرم و صفر از ساز کلارینت استفاده شده است.

این پژوهشگر عرصه موسیقی خاطرنشان کرد: به طور کلی مراسم مذهبی در ایران به چند دسته تقسیم می شود دسته اول در شهرستان‌ها مانند دزفول، شوشتر، خرمشهر و.... به صورت سنتی اجرا می‌شود و دسته دوم مانند تهران به صورت مدرن اجرا می‌شود در نتیجه هر روز که می‌گذرد مراسم و موسیقی مذهبی از سنت‌ها فاصله می‌گیرد در صورتی که باید توجه داشته باشیم این مراسم باید به روال گذشته برگزار شود.

فندرسکی گفت: همچنین در بخش نوحه و مولودی‌خوانی بیشترین انحرافات از لحاظ اصالت به وجود آمده است و بیشتر نوحه‌خوانان از مرجع‌های صوتی گذشتگان دور شده‌اند و بیشتر از گام‌های غربی و موسیقی پاپ استفاده می‌کنند که این موضوع نشان دهنده بی‌سوادی این افراد در این حوزه است.

عاصمه فندرسکی در پایان گفت: نوحه‌خوانان نیاز به آموزش دارند و این حوزه باید آسیب‌شناسی شود، زیرا اگر این روند ادامه یابد و مداحان دستگاه‌ها را به درستی نشناسند، گمراه می‌شوند.

ستایشگر، مهدی. واژه‌نامهء موسیقی ایران زمین. چاپ دوّم. تهران: انتشارات اطلاعات، 1381.

روزنامه شرق/ هنرآنلاین