هشدار مهم امام صادق علیه السلام به حاجیان
یکی از مهمترین آثار حج آن است که فقر را از زندگانی انسان دور می کند و گناهان را محو و سبب ورود به بهشت می شود.
در مقاله «حج یا کمک به فقرا» اشاره شد که حج تمتع یکی از واجبات الهی است که هیچ عمل مستحبی و یا واجب دیگری نمی تواند جایگزین آن شود، چرا که در این فریضه الهی اسراری نهفته است که از جمله آنها، اهمیت مسئله حج در سیاست خارجی جهان اسلام است که موجی از اتحاد و همبستگی میلیون ها مسلمان را به رخ مستکبران و دشمنان اسلام و قرآن می کشد و نماز و روزه و کمک به فقرا و ... هرگز نمی تواند جایگزین این اتحاد و همبستگی شود.
اهمیت حج واجب در روایات
یکی از آثار مهمی که در روایات اسلامی برای حج بیان شده است، دور شدن فقر و نداری از فردی است که خانه خداوند را زیارت کرده است، چنانچه امیرالمومنین علی علیه السلام در این زمینه در خطبه دیباج می فرماید:
«شكر خداى را كه آفریدگار خلق است و شكافنده صبح. گواهى مىدهم كه خدائى جز خدا نیست، یگانه است و شریك ندارد، و محمد(صلی الله علیه و آله) پیامبر اوست.
بندگان خدا! بهترین وسیلهاى كه مقربان به درگاه خدا بدان توسل جویند عبارت است از ایمان به خدا و پیمبرانش، و آنچه (این پیامبران بعنوان وحى) از جانب او آوردهاند، و جهاد در راه خدا كه قله بلند اسلام است، و كلمه اخلاص (لا اله الا اللَّه) كه سرشت انسان است، و به پا داشتن نماز كه آیین است، و زكات كه واجب (مالى) است، و روزه رمضان كه دژى محكم (در برابر آتش) است، و حج و عمره كه فقر را بزدایند، و گناه را محو سازند، و بهشت را موجب شوند، و صله رحم كه مایه فزونى ثروت و درازى عمر و زیادى عدد است، و صدقه نهان كه خطا را بپوشد و غضب خداى تبارك و تعالى را خاموش كند، و صدقه آشكار كه مرگ بد را جلو گیرد، و كارهاى خیر كه از مهالك بد نگه دار است»[ تحف العقول / ترجمه جنتى ؛ متن ؛ ص225]
چنانچه در این روایت اشاره شده است یکی از مهمترین آثار حج آن است که فقر را از زندگانی انسان دور می کند و گناهان را محو و سبب ورود به بهشت می شود.
عذاب الهی در انتظار افرادی که حج را ترک کنند
همچنین امام صادق علیه السلام پیرامون اهمیت حج و اینکه اگر روزی فرا برسد که همه مردم آن را ترک کنند و یا عمل دیگری را جایگزین آن کنند، به هلاکت می رسند می فرماید:
«هر آینه خداوند بخاطر آن كسى كه نماز میخواند از شیعیان ما (بلا را) دفع كند از آن كسى كه نماز نمیخواند از شیعیان ما و اگر همگى نماز را ترك كنند هر آینه (همگى آنها) هلاك شوند. و خداوند بخاطر آنكه زكاة دهد از شیعیان ما دفع كند از آنكه زكات نمىپردازد و اگر همگى زكات ندهند هلاك گردند، و همانا خداوند بخاطر آنكه از شیعیان ما حج كند از آنكه حج نكند(بلا را) دفع كند، و اگر بترك حج اتفاق كنند هر آینه هلاك شوند»[أصول الكافی ج4؛ ص187]
طبق این روایت شریف یکی از آثار مهم حج دفع بلا از جامعه اسلامی است که در صورت ترک آن مردم مستحق آن خواهند شد.
جایگزینی کمک به فقرا با حج مستحبی
اما آنچه امروز به عنوان یکی از دغدغه های عمومی بر آن تاکید شود، جایگزینی حج و کمک به فقراست، که چنانچه از مطالب فوق استفاده می شود،حج بر دو نوع است: واجب و مستحب، در مورد حج واجب که با شرائطی از جمله تمکن مالی بر انسان مسلمان واجب می شود، هیچ عمل دیگری نمی تواند جایگزین آن شود چنانچه امام صادق علیه السلام می فرماید:
«مَن ماتَ و لم یحجّ حجّة الاسلام و لم یَمْنعه من ذلک حاجةٌ تجحف به أو مرضٌ لایطیق فیه الحج، او سلطان یمنعه، فلیمت یهودیاً او نصرانیاً: کسی که بمیرد و حال آن که حجةالاسلام را به جا نیاورده باشد در حالی که مانعی از بجا آوردن حج بوجود نیامده باشد از قبیل حاجتی که مانع انجام حج شود یا مرضی که در آن تحمل اعمال حج را نداشته باشد یا سلطان ظالمی مانع از حج شود، پس بمیرد یهودی یا نصرانی.»[وسائل الشیعه،ج8،200]
اما سوال مهمی که در اینجا مطرح می شود آن است که آیا می توان اعمال دیگر را در این برهه از زمان جایگزین حج مستحبی کرد؟
پاسخ آن است که هر چند توصیه های فراوانی نسبت به حج مستحبی نیز بیان شده است و هیچ منافاتی ندارد که فرد ثروتمند هم به حج برود و هم به فقرا و نیازمندان کمک کند، چنانچه این شیوه را در برخی از افراد می توان مشاهده کرد، اما درباره اهمیت جایگزینی برخی از اعمال با حج مستحبی نیز مطالب متعددی بیان شده است که از جمله آنها روایت امام صادق علیه السلام است که می فرماید:
«بر آوردن حاجت مۆمن بهتر است از هزار حج مقبول با همه اعمالش و از آزاد كردن هزار بنده براى خدا و از تقدیم هزار اسب زین و مهار كرده در راه خدا»[ الأمالی (للصدوق) ؛ ص236]
آنچه از این روایت استفاده می شود آن است که برطرف کردن فقر و مشکلات در جامعه اسلامی چنان از اهمیت زیادی برخوردار است که می توان آنرا معادل هزار حج آن هم از نوع مقبولش محسوب کرد چرا که برای قبول شدن حج شرائط متعددی بیان شده است و معلوم نیست هر مسلمانی بتواند همه این شرائط را کسب کند.
هشدار مهم امام صادق به حاجیان
درست است که هیچ عملی را نمی توان جایگزین حج تمتع کرد، اما با این حال افرادی که توفیق یارشان بوده و توانسته اند در زیباترین روزهای سال عازم سرزمین وحی شوند، نیز مسئولیتی خطیر بر عهده دارند، چرا که حج حاجی در صورتی مقبول و گناهان او آمرزیده می شود که از گناهان کبیره دوری کند و تقوا داشته باشد چنانچه روایت امام صادق علیه السلام در ذیل آیه شریفه 203 سوره بقره می فرماید:
«او از حج بر مى گردد در حالى که گناهانش آمرزیده شده، البته خداى تعالى گناه کسى را مى آمرزد که تقوا داشته باشد، همچنین در روایتی دیگر حضرت می فرماید: و از امام صادق (علیه السلام ) روایت آورده که فرمود: یعنى کسى که از گناهان کبیره پروا کند»[ تفسیر المیزان ،ج2،ص127]
حال یکی از گناهان کبیره که حاجی هم باید در ایام حج و هم بعد از مراجعه از سرزمین وحی به آن توجه ویژه داشته باشد، مسئله اسراف است که شهید آیت الله دستغیب آن را در کتاب گناهان کبیره مورد بحث و بررسی قرار داده است و این هشداری مهم برای کسانی است که این روزها از سرزمین وحی به وطن خود مراجعه می کنند تا از اسراف و تبذیر به شدت اجتناب کنند و به عنوان الگویی مناسب برای آیندگان به برگزاری یک ضیافت ساده اکتفا کرده و در مقابل به فکر فقرا و نیازمندان در خویشاوندان و همسایگان خود باشند که در این زمینه امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه از خداوند متعال می خواهد:
«بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و مرا از اسرافكارى باز دار و روزى من از تلف و تباهى برهان و بر دارایى من به بركت بیفزاى و چون انفاق مىكنم راه درست را به من بنماى»[الصحیفة السجادیة: نیایش20، ص133]
هر چند که ضیافت بعد از حج نیز جزء انفاق محسوب می شود ولی به تحقیق می توان گفت در این برهه از زمان ، کمک به فقرا و نیازمندان و فراهم کردن اسباب ازدواج جوانان همان راه درست انفاقی است که امام سجاد از خداوند متعال مسئلت می دارد.
در پایان امیدواریم که مسافران سرزمین وحی به این هشدارها و توصیه های طلایی جامه عمل بپوشانند و با اعمال و رفتار خود،پاسخی عملی به این شبهه قدیمی [حج یا کمک به فقرا]بدهند.
امین ادریسی
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
