تکیه ی کلمات

اهداف یادگیری:

• آشنایی با تعریف تکیه ی کلمات
• آشنایی با مواضع تکیه ی انواع کلمات در زبان فارسی

شرح درس:

در این طرح دانش آموزان با تکیه ی کلمات و مواضع آن در انواع کلمات آشنا می شوند.

تکیه چیست؟

وقتی کلمه یا عبارتی را تلفظ می کنیم، همه ی هجاهایی که در آن هست به یک درجه از وضوح و برجستگی ادا نمی شود؛ بلکه یک یا چند هجا برجسته تر است، همچنین برجستگی خاص یکی از اجزای کلمه در یک سلسله اصوات ملفوظ موجب می شود که حدود و فواصل هجاها را تشخیص و کلمات یک عبارت را جداگانه ادراک کنیم.

برای توضیح این مطلب مثالی می آوریم؛ در فارسی وقتی می گوییم « از سرگذشت » به حسب آنکه هجای « سر » را با برجستگی یا بی آن ادا کنیم ، تقسیم اصوات این عبارت به کلمات تغییر می پذیرد و به تبع آن معنی عبارت نیز مختلف می شود.

اگر در تلفظ به هجای « سر » برجستگی بدهیم، این هجا کلمه ی مستقلی ادراک می شود و اگر آن را بی برجستگی ادا کنیم جزو کلمه ی بعد به شمار می رود و مجموع هجاهای « سر- گ – ذش- ت » کلمه ی واحدی شمرده می شود و معنی واحدی از آن ادراک می گردد. این صفت خاص بعضی از هجاها را که موجب انفکاک اجزاء کلام از یکدیگر است در فارسی « تکیه ی کلمه » یا به اختصار « تکیه » می نامیم.

مواضع تکیه در کلمات فارسی

1-    اسماء و صفات: اسم و صفت در حالات تجرد و فاعلی و مفعولی روی هجای آخری تکیه دارند؛ و اگر کلمه یک هجایی باشد خود دارای تکیه است.

کلمات ذیل مشمول این قاعده است: اسم جامد عام- اسم خاص – مصدر- اسم مصدر مختوم به « تار »- اسم فاعل مختوم به « ان » و « نده »- اسم مفعول- صفات جامد- صفات مرکب با تمام انواع آن- اسماء مرکب با تمام انواع آن.

2-    افعال: در ماضی مطلق همه ی صیغه ها جز سوم شخص مفرد روی هجای ماقبل آخر تکیه دارند و در صیغه ی سوم شخص مفرد تکیه روی هجای آخر است مگر وقتی که « باء زینت » بر سر آن دراید که در این حال در هر شش صیغه تکیه روی « ب» قرار می گیرد.

در ماضی استمراری تکیه ی قوی روی حرف « می » واقع می شود.

در ماضی نقلی تکیه در تمام صیغه ها روی هجای آخر جزء اصلی فعل ( بن ماضی و حرف های غیر ملفوظ ) قرار دارد: رفته ام.

در ماضی بعید دو تکیه وجود دارد که یکی روی هجای آخر ( بن ماضی و حرف هاء غیر ملفوظ ) و دیگری روی هجای اول فعل کمکی « بودن » است: رفته بودم.

فعل مضارع اگر بی حرف « می » به کار رود تکیه روی هجای آخر آن است و اگر با « می » استعمال شود، تکیه ی قوی روی « می » قرار می گیرد: روم- می روم.

فعل امر اگر بدون باء امر به کار رود تکیه روی هجای آخرین است : نشین، نویس.

و اگر با حرف امر « ب» استعمال شود تکیه بر « ب» خواهد بود : بنشین، بنویس.

در افعال نهی و نفی همیشه تکیه ی قوی روی حرف نهی « م » یا نفی « ن » است.

فعل مستقبل دارای دو تکیه است : یکی روی هجای آخر کلمه ی « خواهم » و دیگری روی هجای آخر فعلی که صرف می شود : خواهم نشست.

3-    ادوات استفهام: اگر ادوات استفهام یک هجایی باشند؛ مانند : که، چه، چون ، دارای تکیه هستند و همیشه تکیه را محفوظ می دارند و اگر چند هجایی باشند تکیه یا روی جزء استفهامی یا روی هجای آخری است ؛ مانند: کدام، کجا، و اگر مرکب باشند جزء استفهامی تکیه دار است؛ مانند: چرا، چه کس،چه قدر.

4-    مبهمات: در مبهمات همان حکم اسماء و صفات جاریست.

5-    ضمائر: ضمائر منفصل در حکم اسم و صفت است . حکم ضمائر فاعلی ( شناسه ها ) به هنگام سخن از افعال بیان شد.اما ضمائر متصل مفعولی و اضافه تکیه ندارند و جزء آخر کلمه با آنها ترکیب شده و هجای دیگری به وجود می آورد و تکیه به هجای مقابل آن داده می شود: کلاهت، زدم ( زد مرا ).

6-    پیشوندهای افعال: پیشوندهایی که بر سر فعل می آیند، همه دارای تکیه می باشند. اما اگر مصدر مرخم دارای پیشوند باشد، تابع قاعده ی اسماء خواهد بود و تکیه به هجای آخرین آن تعلق خواهد گرفت: دانشمند درگذشت. درگذشت دانشمند.

7-    حروف: در کلمات زیر که همه از حروف شمرده می شوند، تکیه روی هجای اول قرار دارد:

« ولی، ولیکن، بلکه، بلی، آری، اما، مگر، اگر، شاید»

تمام قواعد تکیه ی مذکور راجع به لهجه ی فصیح ادبی است و در لهجه های مختلف شهرها و نواحی ایران تکیه روی هجاهای کلمات، مختلف است.

تست:

کدام گزینه صحیح است؟

الف) در ماضی استمراری دو تکیه وجود دارد.

ب) در ماضی نقلی تکیه در تمام صیغه ها روی هجای آخر جزء اصلی فعل قرار دارد.

ج) در حروف تکیه روی هجای آخر قرار دارد.

د) ضمائر منفصل تکیه ندارند.

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده