گیاهان زراعی در قرآن كریم (2)
در شماره اول این مقاله به صورت اجمالی یادكرد گیاهان را در قرآن از نظرات كمی و كیفی مورد برسی قرار دادیم و اینك آنچه در پى مىآید، بررسى دقیقتر گیاهانى است كه ذكرشان در قرآن كریم رفته است.
1 - نخیل
از جمله در آیه 266 بقره می فرماید: أَیَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخیلٍ وَ أَعْناب ...
نخل، در مناطق استوایى و شبه استوایى به عمل مىآید و از گیاهان همیشه سبز و حجیم محسوب مىشود. آنچه در این جا در پى آنیم نخل خرماست. نخیل از درختان مثمر (میوهدار) با پیشینهاى كهن است كه محل اصلى كشت آن جزیرة العرب بوده است و به وفور در منطقه خلیج فارس و شبه جزیرة عربى و شمال افریقا انتشار یافته است. نخل خرما به آب كمى احتیاج دارد؛ كمتر از هر محصول دیگرى، اما به حرارت زیاد و رطوبت كمتر نیز محتاج است. چنین نیازمندىهایى به وفور در جزیرة العرب كه موطن اصلى نخیلات است، یافت مىشود. نخل تا 200 سال عمر مىكند و مناسبترین شیوه تكثیر آن قلمه زدن (نهال كارى) است.
قرآن كریم از برخى اجزاء و فرآوردههاى نخل همچون «رطب»، «نوى»، «جذع»، «طلع» و «لیف» یاد كرده است؛ چیزهایى كه پرورش دهندگان نخیلات از همه آنها بهره مىبرند.
2 - اعناب
به خانواده vitaceae تعلق دارد. این خانواده 500 نوع انگور را در دو منطقه استوایى و معتدل شامل مىشود. بزرگترین انواع آن معرّشات هستند كه ساقههاى آن بر زمین و درختان و داربستها مىخزند یا بالا مىروند. مصریان از 6000 سال پیش به كشت انگور اشتغال دارند.
3 - زیتون
چنانكه میدانیم در نخستین آیه سوره مباركه تین میفرماید:
و التین و الزیتون
زیتون، درختى همیشه سبز است كه در بسیارى از سرزمینها از پنجاب گرفته تا مراكش مىروید. كشت زیتون به منظور میوه هایى است كه از آنها روغن براى خوردن، صنعت و پزشكى استحصال مىگردد. زیتون در كشورهاى عربى و نیز از سواحلى كه از تركیه تا مراكش در دورترین نقطه جنوب غربى امتداد دارد، كشت مىشود. زیتون، گیاه و میوهاى در دسترس و معروف و مهم در كشورهاى عربى است.
4 - رُمّان (انار)
در آیه 99 سوره مباركه انعام آمده است:
... وَ جَنَّاتٍ مِنْ أَعْنابٍ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ ...
درختان انار نیز در كشورهاى عربى و اسلامى پراكندهاند و ساكنان این كشورها علاوه بر استفاده از میوه انار از پوست میوهها در صنعت و پزشكى به منظور پوست پیرایى استفاده مىكنند.
5 - بقولیات (سبزىها)
در آیه 61 سوره مباركه بقره از بقل (سبزیجات) ، قثاء (خیار)، فوم (گندم)، عدس (عدس)و بصل (پیاز) نام برده شده كه برای چلوگیری از تكرار آیه را یك بار در همین جا می آوریم:
... مِنْ بَقْلِها وَ قِثَّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها ...
عنوان «بقولیات» از اسم یكى از محصولات آن یعنى «باقلا» گرفته شده است. این گیاهان به خانواده بقولیات (سبزىها) كه تعلق دارند و شامل گیاهان علفى یك ساله و دایمى و درختچهها و بیشه زاران و درختان مىشود. از مشهورترین محصولات این خانواده (سبزىها) مىتوان به باقلا، نخود فرنگى، لوبیا سبز، بادام زمینى، سویا، ماش، عدس و نخود اشاره كرد.
همچنین به این خانواده تعلق دارد غلاف میوه، شبدر - به عنوان غذاى حیوان - و از بوتهها مىتوان از خاربن، پنج انگشت، اقاقیا، خلّر و درختچههاى روتینون (دیرس) و خارمغیلان یاد كرد.
از نظر ارزش اقتصادى، خانواده سبزىها پس از خانواده غلات قرار دارد و 500 جنس و 12000 نوع را در بر مىگیرد كه بخش اعظم آن به مواد غذایى سرشار از پروتئین تبدیل مىشود؛ از این رو سبزىها براى انسان و حیوان نقش حیاتى دارند؛ چنان كه در مراحل كشت نیز به منظور تقویت زمین زراعتى براى خاك مفیدند.
قرآن كریم یكى از انواع این خانواده را به نام یاد كرده و آن « عدس» است.
عدس، سبزى یك ساله و محصولى زمستانى است. دانههایش از بهترین انواع غذاهاى انسانى است. عدس از روزگاران دراز در نواحى مدیترانه و آسیاى غربى كشت مىشود.
6 - قِثّاء (خیار)
آنچه كه ما بدانها گیاهانى از خانواده خیارها لقب مىدهیم. این گیاهان مجموعه بزرگى هستند و شامل محصولاتى چون هندوانه، خربزه، خیار و كدو - خورشتى و تنبل - مىشوند.
چنان كه ملاحظه مىكنید، اینها گیاهان پر اهمیتى در كشاورزى هستند؛ چه آن كه شامل گیاهانى یك ساله هستند كه مولد غذاى انسانند و بسیارى از آنها محصولاتى هستند كه مردم آنها را به صورت تازه و خام یا پخته به مصرف مىرسانند؛ علاوه بر آن كه از تخم آنها نیز استفاده مىكنند و در كشورهاى عربى و اسلامى فراوان مصرف مىشوند.
نظر به اهمیت و طبیعت تر و تازه آنها و درصد بالاى آبى كه در بردارند از روزگاران كهن كشت مىشدهاند. كشت خربزه از حدود 4000 سال پیش در عراق مرسوم بوده است و به همین دلیل داراى انواع و اجناس فراوانى است ؛ به عنوان مثال در عراق حدود 25 نوع خربزه فقط یافت مىشود. بیشتر انواع زراعتى این خانواده، به ویژه در مناطق گرم، بهارى و تابستانى است.
قرآن كریم یكى از این انواع را به نام یاد كرده و آن بوته كدوست كه میوهاش حجیم و بزرگ بوده و بسیارى از مواد غذایى را در خود دارد؛ حتى گونه هایى كه به منظور تغذیه مناسب نیستند در طب كاربرد دارند، مانند «حنظل».
7 - بصل (پیاز)
پیاز به خانواده سوسنىها تعلق دارد و سوسن هلندى، سیر و تره فرنگى و برخى گونههاى دیگر از این خانواده است. اینها گیاهانى هستند كه به داشتن پیازهاشان معروفند. این پیازها در حقیقت اجزاى رشدكننده این گیاهان زیر سطح خاك است كه مواد غذایى در آنها جمع مىشود، از این رو حكم انبارهاى غذا را دارند.
این گیاهان، گیاهانى یك ساله و بیشتر هستند؛ برگهایشان معمولا غیرمركب و ریشهها قاعدهاى و متوازن است. گویا اسم « بصل» از زبان عربى به زبان عبرى راه یافته است؛ چه آن كه در زبان عبرى به آن «بیزالم» مىگویند. شاید هم عكس این گفته صحیح باشد.
اسم پیاز در قرآن كریم در آیات مرتبط به بنى اسرائیل وارد شده است.
پیاز از گیاهان كهنسال بوده و در بسیارى از زبانها به ویژه زبانهاى شرقى چندین اسم دارد، و همین نكته بر پیشینه زراعتش دلالت مىكند. خاستگاه نخستین پیاز خاورمیانه است.
در مناطق خشك عراق حدود 28 نوع پیاز وجود دارد كه به اهلى و وحشى تقسیم مىشوند.
8 - حنطه (گندم)
گندم از مهمترین خانوادههاى گیاهى براى انسان از جهت شمولش بر فراوانى گیاهان چراگاهى و گیاهان تولید كننده كربوهیدرات است.
در قرآن كریم از میان این خانواده به گندم - كه از غلات است - و از «اَبّ» (سبزه، علف) یاد شده است. اسم حنطه (گندم) به صراحت در قرآن نیامده بلكه از آن به عنوان « فوم» تعبیر شده و برخى مفسران معتقدند كه در زبان بنى هاشم منظور از فوم، گندم است، و آن اسم قدیمى گندم محسوب مىشود؛ چه آن كه در قرآن اشاراتى به گندم یا مشابه آن از خانواده گندمیان زیر دو عنوان «سنبله»و «خبز» نیز وارد شده است.
به هر حال، گندم از محصولات زمستانى است كه مردم از روزگاران دور با كشت آن آشنا بودهاند.
9 - خردل
در آیه 47 سوره مباركه انبیا این چنین می فرماید:
... وَ إِنْ كانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنا بِها ...
خردل، گیاه یك ساله آسیایى است كه با فصول سرد سازگار است. از بذر آن به عنوان ادویه استفاده مىشود؛ چنان كه داروى خارجى تسكین دهنده درد و داروى بندآورنده تهوع نیز محسوب مىشود.
قرآن كریم از دانه خردل به عنوان ضرب المثل در كوچكى حجم یاد كرده است.
10 - ریحان (مورد)
آیه 89 سوره مباركه واقعه از این گیاه این چنین یاد می كند:
فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ وَ جَنَّةُ نَعیم
به آن گیاه «یاس» نیز گفته مىشود. خانواده ریحانها درختچهها و بوته هایى را در بر مىگیرد كه به واسطه غددى كه در برگهایشان موجود است، روغنهاى معطر را مىپراكنند. مورد، گیاهى اقتصادى و زینتى است كه به ندرت یافت مىشود و از آن به اسم در قرآن كریم یاد شده است.
11 - تین (انجیر)
انجیر به خانواده توتها تعلق دارد و حدود 550 گونه را شامل مىشود كه حدود 1000 نوع آن در مناطق استوایى و معتدل كشت مىشود. درخت توت خود از انواع این خانواده محسوب مىشود.
درخت انجیر داراى میوههایى لذیذ و مغذى است و نزد عرب و مردم مشرق زمین شناخته شده است. برخى از مفسران در تعیین برگهایى كه آدم و حوا با آن خود را پوشانیدند بر این عقیدهاند كه آن برگها، برگ درخت توت یا انجیر بوده است.
گیاه انجیر، تنها گیاهى است كه سورهاى از قرآن كریم بدان نام گذارى شده است؛ اگر چه یكى از سورهها نیز به اسم جزیى از اجزاى نخل نام گزارى شده، و آن سوره «مسد» است كه به معناى «لیف درخت خرما» مىباشد - كه خود جزیى از نخل است - . در مقابل، پنج سوره به اسم حیوانات نام گذارى شده است: نمل (مورچه) ؛ نحل (زنبور عسل) ؛ عنكبوت ؛ انعام (چهار پایان) ؛ بقره (گاو ماده)
12 - گیاه سدر
در آیه 28 سوره مباركه واقعه می فرماید: فی سِدْرٍ مَخْضُود
این گیاه چهار مرتبه نامش در قرآن كریم تكرار شده سدر گیاهى شرقى است كه در كشور عراق فراوان است و به سادگى از طریق بذر تكثیر مىشود. سدر، گونههاى مختلفى دارد و میوههاشان هم متفاوت است؛ برخى از آنها لذیذ و زود هضم مىباشد و برخى پست و بى ارزش.
به طور كلى میوههاى سدر از ارزش غذایى كمى برخوردار بوده و هسته میوه آن بزرگ و سخت است. به وفور در زمینهاى حاصل خیز و نواحى صحرایى یافت مىشود و مقاومت خوبى در برابر آب و هواى نامساعد دارد. تمامى این ویژگىها، از آن درختى معروف، و عزیز نزد عرب و مردم شرقى ساخته است.
13 - گیاه اثل
در آیه 16 سوره مباركه سبأ جنین می خوانیم:
بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَواتَیْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَیْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلیلٍ
این گیاه همان گیاه «گز» است. برگهایش كوچك است و در نواحى صحرایى و مناطق بی آب و علف مىروید و سایه آرامشى را براى قافلههاى خسته از صحرانوردى فراهم مىآورد؛ چنان كه برگهاى سادهاش یكى از غذاهایى است كه به خوراك شتران مىرسد.
14 - طلح (= خار مغیلان)
خداوند در آیه 29 سوره مباركه واقعه از این گیاه یاد كرده است:
وَ طَلْحٍ مَنْضُود
طلح به خانواده بقولیات (سبزىها) تعلق دارد. طلح از گیاهان ساقه دار (درختى) و درختچهاى محسوب مىشود. برگهاى پرمانند و مركب دارد و گاه خارهایى نیز در آن دیده مىشود. از مثالهاى دیگر این دسته از گیاهان باید از اقاقیا، یاسمن هندى و درخت ابریشم هندى یاد كرد.
این گیاهان بیشتر در مناطق گرم مىرویند، گیاهانى هستند كه فواید اقتصادى زیادى دارند؛ برخى مثل اقاقیا مولد «صمغ عربى» هستند و برخى دیگر از پوستشان در صنعت پوست پیرایى استفاده مىشود و بعضى نیز در صنعت عطر سازى (اسانس) به كار مىآیند؛ علاوه بر آن كه گیاهان سایهدار و داراى چوب [براى سوخت] نیز محسوب مىشوند.
15 - كافور
واژه كافور در آیه 5 سوره مباركه دهر چنین آمده است:
إِنَّ الْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُورا
گیاه شناسان مىگویند كه اسم علمى كافور eucalyptus glabulus است، كه در این صورت از گونههاى گیاهى اكالیپتوس كه به واسطه بوى معطر شدیدشان معروفند، محسوب مىشود؛ هم از این جهت مسلمانان از كافور جهت خوشبوسازى كالبد مردگان پس از غسل استفاده مىكنند.
خاستگاه گیاهان اكالیپتوس كشور استرالیاست؛ عجیب آن كه عرب و مسلمانان از روزگاران دور با آن آشنا هستند؛ حال آن كه كشف قاره استرالیا به 300سال نمىرسد. این مسئله سبب مىشود تا در خاستگاه آن دچار شك و تردید شویم. یا شاید عرب و مسلمانان به جزایر نزدیك استرالیا كه اكالیپتوس در آنها مىروییده دسترسى داشتهاند و از آن جزایر این درختچهها را وارد كردهاند.
سخن پایانى
از آنچه گذشت به روشنى آشكار مىشود كه قرآن كریم به گیاهان، به ویژه گیاهان زراعى كه داراى منافع اقتصادى هستند توجه زیادى نشان داده است؛ و آن جا نیز كه متعرض گیاهان غیرزراعى شده، اهداف خاصى چون تشویق یا ترساندن (بندگان )را در نظر داشته است.
همچنین مشاهده مىشود كه قرآن كریم از یادكرد گیاهان زراعى متداول در جزیرة العرب و سرزمینهاى همجوار آن جز به ندرت خارج نشده و بر گیاهان شناخته شده نزد ساكنان آن تأكید ورزیده است؛ اهتمام كردن بدین امر به حدى است كه به برخى از آنها یعنى «تین» و «زیتون» سوگند یاد كرده است.
برگرفته از مقاله جلیل ابوالحب
شبكه تخصصی قرآن تبیان