تبیان، دستیار زندگی
هنر «نقالی» و «قصه گویی» در ایران زمین، پیشینه ای بسیار كهن دارد كه وجود قصه های گوناگون موجود در ادبیات شفاهی اقوام ساكن در این سرزمین خود شاهدی بر این مدعا است.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

سنت نقالی

«نقل» و «قصه گویی»، آیینی نمایشی و ریشه دار در سنت و تمدن ایرانی


هنر «نقالی» و «قصه گویی» در ایران زمین، پیشینه ای بسیار كهن دارد كه وجود قصه های گوناگون موجود در ادبیات شفاهی اقوام ساكن در این سرزمین خود شاهدی بر این مدعا است.

سنت نقالی

در یك كلام كلی می توان چنین مدعی شد كه هنر «نقالی» و «قصه گویی» از كهن ترین هنرهای رایج در جوامع انسانی است. علاقه به این هنر چنان در ایران زمین رواج داشته است كه عده ای معتقدند وجود آن را شاید بتوان به عنوان یكی از دلایل عدم شكل گیری تئاتر (به معنای یونانی آن) به شمار آورد.

«نقالی» در ایران انواع گوناگون داشته و دارد كه مهمترین آنها از نظر چگونگی بهره بردن از وسایل جنبی و نقش پذیری را می توان به نقالی مبتنی بر تصاویر، پرده و شمایل،‌ نقالی مستند بر متون مكتوب و نقل موسیقایی اشاره كرد.

** «نقل موسیقایی»، كهن ترین شیوه روایت داستان

«نقل موسیقایی» كه از كهن ترین اشكال نقالی به شمار می آید و بنابر اسناد قدیمی ترین نقالان كه به این شیوه قصه می گفته اند «گوسان های پارتی» بودند كه بعدها راه آنها را «خنیاگران ساسانی» ادامه دادند كه الحانی چون «كین ایرج» یا «كین سیاوش» در موسیقی كهن ایرانی خود دلیلی بر این مدعا است.

پیشینیان این نقالان در روزگار ما در اقصی نقاط كشور هنوز به فعالیت خویش در جشن ها و شادی ها و مراسم آیینی ادامه می دهند كه از جمله آنها می توان به «عاشیق های آذری»، «بخش های تركمن» و «چریكه خوان های كرد» اشاره كرد.

این نقالان كه قصه های منظوم خود را با همراهی یك ساز و به آواز نقل می كنند كمتر به سوی ایفای نقش می روند كه این البته قبل از هر چیز به دلیل وجود ساز در دستان قصه گو است.

نقل موسیقایی پس از دوران صفویه به سبب رشد قهوه خانه ها مكان ثابتی یافت و قصه های جدید درباره شخصیت های محوری حكومت صفوی چون «شاه اسماعیل» و «خورشید بانو» به آن افزوده شد؛ در این شیوه نقل جز در هنگامی كه دو شخصیت اصلی خطاب به یكدیگر سخن می گویند فرصت دیگری برای نقش پذیری وجود ندارد.

** نقالی مبتنی بر تصاویر، پرده و شمایل

شیوه دیگری از نقالی كه آن نیز از دیرباز در ایران رواج داشته است نقل با استفاده از تصاویر است كه می گویند نخستین نشانه های آن را در گروه های «مبلغ مانوی» كه از یك واعظ و یك نقاش كه از اساطیر مانوی سخن می راند تشكیل شده بود می توان یافت.

در دوران اسلامی به ویژه در حكومت صفویان این شیوه نقل رواج قابل ملاحظه ای پیدا كرد چنان كه نمونه های آن را در «شمایل گردانی» و «پرده خوانی» كه به جهت تبلیغ مذهب شیعه در كانون توجه قرار داشت، می توان دید.

اشكالی از روایت كه در آنها نقال با اشاره به تصاویر ترسیم شده در پرده نقالی و یا شمایل در دست خود به روایت قصه می پردازد. پرده خوانان و شمایل گردانان معمولاً بساط نقل خود را در گذرگاه ها، معابر و محوطه مقابر و امامزاده ها بر پا می كردند.

شیوه دیگری از نقالی كه آن نیز از دیرباز در ایران رواج داشته است نقل با استفاده از تصاویر است كه می گویند نخستین نشانه های آن را در گروه های «مبلغ مانوی» كه از یك واعظ و یك نقاش كه از اساطیر مانوی سخن می راند تشكیل شده بود می توان یافت.

در این شیوه از نقل نیز علیرغم وجود قصصی كه امكانان لازم را برای بدل یك نمایش تك نفره یا دو نفره دارد به اشاره نقال به تصاویر شخصیت های ترسیم شده در پرده بسنده می شود.

** نقالی مستند بر متون مكتوب

شیوه دیگری از نقالی كه مانند دو گروه قبلی نیازی به قصه گویان حرفه ای در آن حس نمی شود و در قدیم افراد با سواد ساكن روستا اجرای آن را برعهده داشته اند نقل با استفاده از متون مكتوب است كه در شب های زمستانی در سال ارایه می شد و تاریخ نویسان دوران صفویه اشاراتی به برخی از افراد صاحب نام در این شیوه نقل كرده اند.

در این شیوه چنان كه از عنوان آن پیداست نقش پذیری كمتر رخ می داد اما گونه دیگری از نقالی كه بیشتر مورد توجه نظریه پردازان و مورخین تاریخ نمایش در ایران قرار گرفته است «نقل نمایش» است كه متكی بر توانایی های نقل در نقش پذیری و ارایه شخصیت های گوناگون قصه بود و تنها با استفاده نقال از امكانات بیان و بدن خود اجرا می شد.

این شیوه نقل از دیرباز در ایران زمین وجود داشته است اما چون سایر نحله های نقل از دوران صفویه و با به وجود آمدن قهوه خانه ها به عنوان پاتوق این گروه از قصه گویان گسترش فراوانی یافت. چنان كه نقالان نمایشگر از این پس برای اقشار گوناگون مردم به هنرنمایی می پرداختند.

نقل نمایشی در دوره ی صفویه به اوج تكامل خویش دست یافت اما پس از مشروطه و به ویژه پس از سقوط سلسله قاجار كم كم و با رواج اشكال گوناگون ارایه قصه های دراماتیك در تماشاخانه ها و بعدها رادیو و تلویزیون رونق خود را از دست داد.

چنان كه اكنون در روزگار ما تنها چند نفر معدود از این راویان خوش سخن باقی مانده اند كه آنها نیز نقل خود را عمدتا در مناسبت های خاص و جشنواره ها ارایه می كنند. از نقالان به نام این شیوه نقل می توان به «حسین آقای مشكین»، «مرشد برزو»، «مرشد زریری اصفهانی»، «مرشد حسن خوش ضمیر»، «مرشد سیدمصطفی سعیدی بروجردی» و «مرشد ولی الله ترابی» اشاره كرد.

بخش سینما  و تلویزیون تبیان


منبع : خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران