تبیان، دستیار زندگی
خانواده هایی که از شیوه رحم جایگزین برای بچه دار شدن استفاده می کنند متاسفانه مشکل گرفتن شناسنامه را دارند چون ثبت احوال طبق قانون مادر را کسی می داند که کودک را به دنیا آورده است.در این زمینه میزگردی را با حضور محمد علی اسفنانی سخنگوی کمیسیون قضایی مجلس،
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

فرزندان رحم جایگزین چگونه شناسنامه بگیرند؟


خانواده هایی که از شیوه رحم جایگزین برای بچه دار شدن استفاده می کنند متاسفانه مشکل گرفتن شناسنامه را دارند چون ثبت احوال طبق قانون مادر را کسی می داند که کودک را به دنیا آورده است.در این زمینه میزگردی را با حضور محمد علی اسفنانی سخنگوی کمیسیون قضایی مجلس، دکتر محمد مهدی آخوندی رئیس پژوهشکده ابن سینا، دکتر علیرضا میلانی فر عضو هیات علمی پژوهشکده و مشاور حقوقی و ساناز شریفی مشاور حقوقس ابن سینا در این پژوهشکده برگزار کردیم که می خوانید:

سالهاست که در کشور زوج های نابارور برای بچه دار شدن از شیوه رحم جایگزین استفاده می کنند اما مشکلی که وجود دارد این است که طبق قانون ثبت احوال مادر را کسی می داند که نوزاد را به دنیا آورده و برای همین این زوج ها برای گرفتن شناسنامه دچار مشکل می شوند.چرا مجلس در این زمینه اقدامی نمی کند؟

علیرضا میلانی

اسفنانی: در عرف موجود و مقررات فعلی مادر کسی است که نوزاد از او متولد می‌شود اما در رحم‌های جایگزین همانطور که گفتید به دلیل عدم وجود رابطه محرمیت بیولوژیک میان پدر و مادرژنتیکی و فردی که نوزاد از وی متولد شده، اخذ شناسنامه با مشکلاتی روبروست. در رحم‌های جایگزین و موارد مشابه آن به دلیل پیچیدگی‌های شرعی و عرفی موجود هنوز قانون منسجمی شکل نگرفته است.در چنین مواردی هم بحث قانونی مطرح است و هم موارد شرعی. البته علمای محترم و مراجع عظام، بحث رحم‌های جایگزین را مشروط بر آنکه نطفه از زوجی شرعی منعقد شده باشد منافی با شرع ندانسته‌اند اما در حاشیه این روش‌ها هنوز برخی مسائل شرعی و محرمیتی وجود دارد که بحث‌های متفاوتی درباره آن‌ها وجود دارد و پاسخ به آن‌ها الزامی است.به هرحال تصویب قانون مرتبط با رحم جایگزین ضروری است به دلیل اینکه رحم‌های جایگزین و مواردی مشابه آن در حال حاضر در کشور صورت می‌گیرد و این مساله مبتلا به بسیاری از مردم است لازم است قانونی در این باره به تصویب برسد.پیچیدگی‌های شرعی و عرفی رحم‌های جایگزین و ظابطه‌مند کردن قراردادهای فی‌مابین صاحب رحم جایگزین و زوجین صاحب جنین و درنظرگرفتن تبعات چنین قراردهایی از جمله مشکلاتی است که بررسی آن ها نیازمند زمان خواهد بود.

کمیسیون در این باره طرح یا لایحه ای ندارد؟

اسفنانی: چون در کشور ما فرزند برای تداوم نسل مهم است ، در گذشته اگر زوجی بچه دار نمی شدند برای حل این مشکل چون تصور این بود که ایراد از طرف خانم ها است ازدواج مجدد می کردند یا اینکه فرزندی را از بهزیستی می آوردند ،اما این فرزند رابطه سببی و نسبی با کودک نداشت و موضوع محرمیت مطرح بود.تا اینکه از لحاظ پزشکی مشخص شد می توان برای این زوج ها از رحم جایگزین استفاده کرد. در این زمینه قانونی در تیر سال 82 تصویب و در مرداد 83 به تایید شورای نگهبان رسید که یک قانون مختصر 5 ماده ای است و اجازه داده که مراکز تخصصی درمان ناباروری بتوانند در خارج از رحم لقاح را انجام دهند. اما همانطور که اشاره کردید در این شکل از بچه دار شدن،مشکل این است که مادر واقعی این طفل را به دنیا نیاورده و بیمارستان مادر را کسی می داند که طفل را به دنیا آورده و برای همین گرفتن شناسنامه با مشکل مواجه می شود.الان در قانون حمایت از کودکان بدون سرپرست در شرایط خاص شناسنامه داده می شود و فعلا از همین قانون استفاده می شود.

تعداد کسانی که می‌خواهند از رحم جایگزین استفاده کنند، به تناسب کسانی که نیازمند استفاده از روش های کمک باروری برای داشتن فرزند هستند خیلی بالا نیست اما مباحث حقوقی جدی در ارتباط با قرارو قراردادی که بین زوجین و رحم جایگزین گذاشته می‌شود مطرح است. اما در نهایت مشکلی که هنوز برطرف نشده است همانطور که اشاره شد اخذ شناسنامه برای متولدین این روش است

آقای دکتر،چه زوج هایی می توانند از رحم جایگزین استفاده کنند؟

آخوندی:گروهی از بانوان به صورت اولیه یا ثانویه رحم ندارند ، مثلا برخی از بانوان به صورت مادرزادی رحم ندارند و گروهی نیز به علت وجود تومورهای مختلف از جمله فیبروم یا سرطان رحم خود را از دست داده‌اند که این گروه‌ها زوجین نابارور نیازمند به رحم جایگزین را تشکیل می‌دهند.علاوه بر این افراد برخی از بانوان با وجود داشتن قدرت باروری و داشتن تخمک، به علت بیماری جسمانی شدید ازو یا بیماری های زمینه ای قبیل بیماری های قلبی، دیابت یا ام اس از بارداری منع می شوند ، گروهی دیگر نیز وجود دارند که دچار سقط های مکرر بوده‌اند یا به دنبال درمان های متعدد نازایی دیگر توانایی حمل جنین را ندارند ، این افراد نیز می توانند از طریق رحم جایگزین صاحب فرزند شوند چون اسپرم و تخمک وجود دارد و فرزند خود مادر و پدر است.در این روش از خانم دیگری که از سلامتی حمل جنین برخوردار است و موقعیت سیکل حاملگی در او با زوجه ای که مشکل رحمی دارد ، هماهنگ شده برای حمل جنین و گذراندن دوران بارداری استفاده می شود.در این روش سلول های جنسی یعنی تخمک از زوجه و اسپرم از همسر او گرفته می شود و در بخش جنین شناسی از تلقیح آنها جنینی بدست می‌آید، سپس جنین تهیه شده به رحم مادر جایگزین منتقل می شود به این شرط که وقتی مدت بارداری تمام شد ، مادر جایگزین نوزاد را به صاحبان اصلی نطفه یعنی به والدین کودک برگرداند.همه امکانات لازم برای کاربرد روش رحم جایگزین در کشور وجود دارد و از جنبه پزشکی نیز شرایط برای اجرای این روش فراهم است.

اما ممکن است برخی مادران تصورکنند که به دلایل مختلفی از جمله زیبایی و کار ازروش رحم جایگزین استفاده کنند این اقدام در برخی از کشورها موجب منع استفاده کلی از رحم جایگزین شده و مجورزهای شرعی استفاده از این روش در کشور ما نیز محدود به داشتن اندیکاسیون های درمانی است و نه به دلایل احساس نیاز و چنین چیزی امکان انجام ندارد سوء استفاده از انسان و تصور کالا نمودن و تجاری به این روشهای درمانی نهایتاً موجب توقف استفاده مجاز از این روش ها به دلایل انسانی و اجتماعی می شود همچنانکه در بسیاری از کشورها چنین چیزی اتفاق افتاده است ما معتقدیم وقتی زنی زحمت زیادی را برای تحمل دوران بارداری به منظور استحکام پایه های خانواده ای دیگر که بدون کمک او صاحب فرزند نمی شوند، می پذیرد ، چگونه می توان بر آن قیمتی گذاشت و نگاه تجاری به این روش از انسان دوستی به دور است. استفاده از این روش و در این محدوده ذکر شده به فتوای اکثریت علما مجاز است و رحم جایگزین به هیچ بهانه ای نمی تواند از پس دادن کودک پس از وضع حمل خودداری کرده و همچنین منعی بر دریافت وجهی و هدیه ای به ازای این تحمل زحمت ندیده اند.

تعداد کسانی که از این شیوه برای بچه دار شدن استفاده می کنند زیاد است؟

آخوندی:تعداد کسانی که می‌خواهند از رحم جایگزین استفاده کنند، به تناسب کسانی که نیازمند استفاده از روش های کمک باروری برای داشتن فرزند هستند خیلی بالا نیست اما مباحث حقوقی جدی در ارتباط با قرارو قراردادی که بین زوجین و رحم جایگزین گذاشته می‌شود مطرح است. اما در نهایت مشکلی که هنوز برطرف نشده است همانطور که اشاره شد اخذ شناسنامه برای متولدین این روش است چون در قانون و بیمارستان مادر کسی را می دانند که نوزاد را به دنیا آورده است و بنابراین یا باید به روش غیرقانونی متوسل شوند و یا اینکه به دادگاه بروند که زمانبر است و بایستی از آبرو و حیثیتشان مایه بگذارند بحث ما همین است که این مشکل را حل کنیم.

نوزاد

آقای دکتر،امکان انتقال بیماری از مادری که از رحم او استفاده می شود وجود دارد؟

آخوندی:بله.ما در قراداد و تدوین پروتکل درمانی مرکز خودمان و پیشنهادی که بر اساس درخواست وزارت بهداشت تهیه شد، سلامتی رحم جایگزین را یکی از پیش زمینه های اولیه مشخص کرده ایم و عنوان کردیم که مادر باید سالم باشد. از آنجایی که این عملیات پیچیده و همراه با هزینه سنگین است که نتیجه‌اش نیزخیلی اهمیت دارد، باید بدانیم شانس موفقیت در خانمی که یک بار زایمان کرده و بچه سالم دارد بسیار بالاتر است. به همین جهت خانمی که هنوز زایمان نداشته است، نیاز به بررسی‌های زیادی دارد. روانشناسان و روان پزشکان هم تاکید دارند که آن تمایل مادر و فرزندی در زایمان اول شدت بیشتری دارد.در مورد با شوهر بودن یا نبودن تنها نکته اجازه شوهر و حقوق ناشی از آن است که در دستورالعمل مذکورموجود است و باید رعایت شود.

به مشکل شناسنامه اشاره شد.شما در پژوهشکده برای حل این مشکل طرح یا پیشنهادی به مجلس ارائه کردید؟

میلانی فر:ما مفاهیم پایه ای مانند پدر و مادر را در قانون تعریف نکردیم چون واضح هستند.قانون ما اهدای جنین را پذیرقته اما این قانون ایراد دارد و برای همین پژوهشگاه در این زمینه کار کرد.اما قانونگذاری خیلی سخت است اما چون مشکل شناسنامه وجود دارد ما می خواهیم این مشکل حل شود.قبل از قانون اهدای جنین هم اهدای جنین غیر قانونی نبود. امری که در قانون نباشد، غیر قانونی نیست. خیلی قبل از قانون اهدای جنین، شواهد غیر قابل اثباتی در کشور ایران در رابطه با اهدا وعلی الخصوص رحم جایگزین وجود دارد. حتی در دهه 50 هم البته و نه به روش‌های متداول امروزی ولی با استحصال اسپرم منجر به بارداری زن می‌شد. راجع به اهدای جنین باید دانست زمانی که مباحث حقوقی می‌خواهد خودش را با قواعد شریعت وفق دهد، ما مجبوریم نسبت به بعضی چیزها چشممان را ببندیم. به‌طور مطلق، قانون اهدا به نسب هیچ اشاره‌ای نکرده و تمام مواردی که شما گفتید به نسب برمی‌گردد، زیرا طبق شرع انور، نسب از رابطه زناشویی درمی‌آید و نسب به نطفه برمی‌گردد در بحث اهدای جنین اینطور نیست، اگر بحث نسب در قانون مطرح می‌شد این سازو کار که در جامعه وجود داشت، تاسیس حقوقی پیدا می‌کرد. ما تمایلمان این بود که این امر قانونی بشود و وجود این امر به مردم عادی جامعه کمک می‌کرد که این کار را با قوت قلب بیشتری انجام دهند.به همین دلیل قانون در مورد نسب هیچ صحبتی نکرده و نگفته نامشروع است و گفته تکالیف و حضانت با پذیرندگان است وما چون این وضعیت را در امور شرعی داریم، به نظر می‌رسد تغییرش نیاز به ساز وکارپیچیده مذهبی داشته باشد. علاوه بر اینکه استحضاردارید که آیین نامه‌ای هم یکسال بعد به تصویب رسید و در یک بندش بیان داشت که کل عملیات اهدای جنین باید محرمانه انجام شود و اینکه اطلاعات و مستندات کل عملیات اهدا به طور کلی سری است.

پژوهشگاه ابن سینا در سال 1386 رایزنی هایی را با کمیسیون بهداشت و درمان مجلس وقت انجام و ماده واحده ای را جهت اصلاح مادة 19 قانون ثبت احوال ارائه داد که متأسفانه با وجود نظر مساعد نمایندگان کمیسیون در مورد آن، هیچ گاه در صحن علنی مجلس مطرح نشد و نه تنها تصویب ماده واحده تا کنون معلق مانده بلکه اقدام دیگری نیز جهت حل این مشکل صورت نگرفته است. این مسئله در مجلس هشتم نیز پیگیری شد و مکاتباتی با رۆسای کمیسیون های بهداشت و قضایی مجلس صورت گرفت اما پاسخی دریافت نشد

در بحث رحم جایگزین همه قصد ما این است که این کودکان زودتر به شیوه قانونی صاحب شناسنامه شوند و خانواده آنها به روش غیرقانونی متوسل نشوند.ما الان مشاهده می کنیم که والدینی که بعد از 5 سال صاحب فرزند می شوند برای گرفتن شناسنامه باید پرونده پزشکی و استشهاد پزشکی برای ثبت احوال بگیرند تا شناسنامه بگیرند اما چنین چیزی در قانون نیست.الان در کشور ما سن ازدواج و تمایل به بچه دار نشدن بالا رفته بنابراین بارداری به تعویق می افتد که این شیوه در ثبت احوال باید اصلاح شود. البته تا قانونی تصویب شود چون زمانبر است ما می توانیم با کمک برخی نهادها مانند شرکتهای بیمه ،ثبت احوال و سازمان نظام پزشکی و حتی کمیسیون های مجلس این مشکل را حل کنیم. البته در کشورما از رحم جایگزین برای درمان استفاده می شود در آیین نامه تدوین شده نیز استفاده از رحم جایگزین برای زوجهای نابارور با مشکل رحمی محدود شده است.

شریفی: پژوهشگاه ابن سینا در سال 1386 رایزنی هایی را با کمیسیون بهداشت و درمان مجلس وقت انجام و ماده واحده ای را جهت اصلاح مادة 19 قانون ثبت احوال ارائه داد که متأسفانه با وجود نظر مساعد نمایندگان کمیسیون در مورد آن، هیچ گاه در صحن علنی مجلس مطرح نشد و نه تنها تصویب ماده واحده تا کنون معلق مانده بلکه اقدام دیگری نیز جهت حل این مشکل صورت نگرفته است. این مسئله در مجلس هشتم نیز پیگیری شد و مکاتباتی با رۆسای کمیسیون های بهداشت و قضایی مجلس صورت گرفت اما پاسخی دریافت نشد. تنها نایب رئیس کمیسیون قضایی مجلس در مصاحبه ای اعلام کردند مجلس برای تدوین قانون رحم جایگزین احساس نیاز نکرده است. جلسات متعددی نیز با ثبت احوال هم برای حل این موضوع برگزار کردیم، اما هنوز جوابی نگرفتیم.

اسفنانی:به نظرم باید از ثبت احوال هم حضور داشتند تا مشکلات و مباحث را می شنیدند و بهتر می شد تصمیم گرفت.

علیرضا میلانی

شما در پژوهشکده چه کمکی به این والدین در گرفتن شناسنامه می کنید؟

میلانی فر:سال 80 یک زوجی با همین مشکل مواجه شدند و شکایت کردند.من حکم دیوان عدالت را در این باره می خوانم:با عنایت به بند الف ماده یک قانون ثبت احوال مصوب سال 1355 و سایر مقررات مربوط به مسئولیت سازمان ثبت احوال کشور در زمینه ثبت ولادت اشخاص و صدور شناسنامه برای آنان براساس مدارک معتبر مثبت هویت و تابعیت آنان و اینکه حکم مقرر در ماده 45 قانون مزبور ناظر به تردید در هویت و تابعیت اشخاص در صورت عدوم ارائه مدارک معتبر در جهت اثبات امر مزبور است،مفاد بند 31 اداره ثبت احوال تهران که فاصله ازدواج و تاریخ تولد را به مدت 5 سال علی الاطلاق و فارغ از وجود مدارک و مستندات معتبر موجب تردید در تشخیص هویت و تابعیت اعلام داشته و به ضرورت تحقیق توسط نیروی انتظامی تاکید کرده است،مغایر اسناد معتبر رسمی و حکم قانونگذار تشخیص داده می شودو به استناد قسمت دوم ماده 25 قانون دیوان عدالت ابطال می شود.ما این حکم را به والدین می دهیم اما ثبت احوال آن را قدیمی و گاه خارج از موضوع می داند. از سوی دیگر پیشنهاد تغییر ماده 15 قانون ثبت احوال را دادیم.

سرانجام پیشنهاد ماده واحد‌ه‌ تغییر ماده 15 قانون ثبت احوال که گواهی ولادت را به اسم مادر به دنیا آورده صادر می‌شود، داده بودید، چه شد؟

دکتر میلانی فر: راجع به ماده واحده، من و آقای دکتر جزو تیمی بودیم که برای تغییر قانون ثبت به مجلس رفتیم. ما اصلا در پی قانونی کردن رحم جایگرین نبودیم. به خاطر اینکه نیازی نبود و این امر غیر قانونی نیست. ما برای حل دو مشکل رفتیم: حل مشکل گواهی ولادت گرفتن و شناسنامه گرفتن برای زوجین دریافت‌کننده خدمت و رفع مجازات پزشکان که متهم به صدور گواهی خلاف واقع نشوند. چون تنها مصداق این امر امروز رحم جایگزین است ما از این کلمه اسم بردیم. اگر فردا یک تاسیس جدیدی پیدا شود که همین آثار را داشته باشد، پزشک اگر بخواهد راستش را بنویسد مریض به مشکل بر می‌خورد و اگر واقعیت را نگوید خودش گرفتار می‌شود. ماده 15 قانون ثبت احوال صراحت داشت و ما گفتیم این تبصره باید اضافه شود: «پزشک یا مامایی که بر اساس ماده 19 قانون ثبت‌احوال مکلف به صدور گواهی ولادت می‌باشد، موظف است در صورت تایید کتبی یکی از مراکز درمان ناباروری مبنی بر انجام عمل درمانی رحم جایگزین، گواهی ولادت موضوع ماده 19 قانون ثبت‌احوال را به نام زوجین نابارور معرفی شده توسط مراکز مذکور صادر نماید.»

آقای اسفنانی نظر علما در این باره چیست؟

آخوندی:اکثر علما این رابطه را رضایی می دانند.

اسفنانی:بیشتر علما با این موضوع موافق هستند. در مورد جواز و عدم جواز رحم جایگزین از نظر فقهی و شرعی، دو نظریه بین فقها وجود دارد، گروهی این اقدام را جایز و گروهی نیز آن را حرام می دانند مبنای استدلال مخالفین روایاتی است در نهی از زنا و اختلاط نسب و انتقال جنین غیر به رحم زنی که رابطه زوجیت بین او و صاحب نطفه وجود ندارد، که در این مورد مصداق حکم کلی حرمت زنا تلقی شده است.موافقان این روش معتقدند، زنا تعریف مشخصی دارد تعریف مشخصی دارد و در واقع یک زن و یک مرد که رابطه زوجین ندارند آگاهانه دست به عمل زناشویی می زنند که ممکن است جنینی در اثر این ارتباط به وجود بیاید که پس از تولد عنوان ولد زنا به خود می گیرد. آنچه مسلم است. در انتقال جنین شکل گرفته در آزمایشگاه بین صاحب نطفه و زن حامل هیچ گونه ارتباط زناشویی وجود ندارد و حتی بنابر توصیه برخی باید محرمانه نیز باشد تا از برخی مشکلات آتی جلوگیری شود، بنابر آنچه بیان شد از نظر حکم تکلیفی دلیل خاصی برای حرمت وجود ندارد در نهایت مساله ای که در این باب می توان گفت، احتیاط است.کشور ما نسبت به این موضع خیلی پیشرفته است اما طرح یک موضوع جدید در بحث فقه و حقوق یک مسال واکنشهایی دارد.فقه شیعه به روز است و جکم روز می دهد.ما در گذشته یک قانونی داشتیم که اگر با کسی تصادف کردیم که گواهینامه ندارد نمی توانستیم از بیمه او استفاده کنیم که این خیلی نقص داشت اما درست شد .بنابراین این طبیعی است که مقاوت هایی شود اما با بحث و پی گیری این مسائل حل می شود.

برخی سوال دارند که این کودکان می توانند از مادری که به دنیا آمدند ارث ببرند؟

اسفنانی:نه.چون این جنین که متولد می شود حاصل اسپرم و تخمک یک زن و شوهر دیگری است که امکان توانایی نگهداری را ندارند و هیچ ارتباطی بین جنین ومادر نیست.

آخوندی: امیدواریم نقش رسانه ها در این مسایلی که بواسطه پیشرفت های علمی و خلاء قانونی ناشی از آن یا مانع توسعه این پیشرفت ها شده و یا افراد نیازمند به استفاده از این روش ها را با معضلات عمده ای مواجه می نمایند بیشتر شود و از مبادی اجرایی و قانونی توضیحات بیشتری را در این موارد خواستار شوند. ما نیز از نظر موضوع شناسی این مشکلات خود را موظف به همکاری و پیگیری می دانیم.

بخش اجتماعی تبیان

منبع : خبرآنلاین