آسیب شناسی تبلیغات دینی

آسیب شناسی در هر علم و عملی لازم است. شاید اولین بار در علم پزشکی استفاده شده است اما اینک در هر علمی مورد استفاده قرار می گیرد.

آسیب شناسی باید در مراحل مختلف انجام شود و در هر مرحله از کار مورد ارزیابی قرار گیرد. آسیب شناسی تبلیغات دینی یعنی شناخت ریشه ها، علل و عوامل آسیب ها و ضعف هایی که در محتوا و یا روش ها و مخاطب شناسی تبلیغات دینی وجود دارد و موجب عدم کارایی و حتی ممکن است باعث مسخ فرهنگ دینی شود.[1]

تبلیغات دینی به علت اهمیت و حساسیتی که دارد باید بیشتر مورد بررسی قرار گیرد و آسیب های آن کاملا شناخته شود.

تبلیغ اگر به درستی و بدون هیچ آسیب و آفتی انجام گیرد اثرات مطلوب بسیاری دارد اما به عکس اگر بدون آسیب شناسی و رفع آسیب ها و معایب انجام گیرد اثر معکوس و خطرناکی خواهد داشت.

آسیب هایی که ممکن است دامن گیر امر تبلیغ شود بسیارند اما در ادامه به ذکر بعضی از آن ها می پردازیم؛

1- بدعت گذاری

یکی از خطرناک ترین آسیب های تبلیغ بدعت گذاری در دین است.

بدعت در لغت به معناى نوآورى است، به عبارت دیگر چیز به وجود آمده که سابقه اى نداشته باشد بدعت است. از این رو بدیع از نام هاى پروردگار است که به معناى نوآور است.[2]

راغب در مفردات مى نویسد: «بِدَع درباره خداوند به معناى ایجاد کننده و به وجود آورنده چیزى بدون آلت و ماده و بدون زمان و مکان است و این تنها با قدرت خداوند امکان پذیر است; (قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ...)[3];[4]

بدعت در اصطلاح عبارت است از وارد کردن چیزى در دین و اسلام که جزو دین نیست. شکى نیست که بدعت در دین به نصّ قرآن حرام است: (اللهُ أذِنَ لَکُمْ اَمْ عَلَىَ اللهِ تَفْتَروُن);[5]مى دهید ـ خداوند به شما اجازه داده یا بر خدا دروغ مى بندید.

قال رسول الله صلی الله علیه و آله :کل بدعة ضلالة وکل ضلا له سبیلها الی النار. هر بدعتی گمراهی، وهر گمراهی راه به دوزخ برد.

امیر المۆمنین علیه السلام فرمود : ما هدم الدین مثل البدع . چیزی مانند بدعت ها  دین را تباه و ویران نکرده است.[6]

2- مبارزه با فطریات انسان

برخی مبلغان بر بالای منابر با فطریات یا به عبارتی با غرائز انسان به مبارزه می پردازند و با مقدس مآبی خود انسان را از نیازهای دنیویش بر حذر می دارند.

دنبال مال و ثروت نرفتن، رها کردن زن و بچه و عبادت کردن، شادی نکردن و غم آخرت داشتن و از این چنین فرمایشاتی که یکی از بزرگترین آسیب های تبلیغ را رقم می زند.

«یکی دیگر از موجبات اعراض و روگرداندن از دین، جنگ و ستیزی است که برخی از داعیان و مبلغان دینی بی خرد میان دین و سایر غرایز دیگر معرفی کننده آن را منافی و دشمن سایر فطریات بشر معرفی می‏کنند... یکی از مختصات دین اسلام این است که همه تمایلات فطری انسان را در نظر گرفته و هیچ کدام را از قلم نینداخته و به هیچ کدام سهم بیشتری از حق طبیعی آنها نداده است... بعضی از مقدس مآبان و مدعیان تبلیغ دین به نام دین با همه چیز به جنگ برمی‏خیزند و شمارشان این است:اگر می‏خواهی دین داشته باشی پشت پا بزن به همه چیز ، گرد مال و ثروت نگرد، ترک حیثیت و مقام کن، زن وفرزند را رها کن و...»[7]

3- عدم شناخت مقتضیات زمان

«مقتضیات زمان یعنی مقتضیات محیط و اجتماع و زندگی بشر، به حکم این که به نیروی عقل و ابتکار و اختیار مجهز است و تمایل به زندگی بهتر دارد پیوسته افکار و اندیشه ها و عوامل و وسایل بهتری برای رفع احتیاجات اقتصادی و اجتماعی و معنوی خود وارد زندگی می کند. ورود عوامل و وسایل کاملتر و بهتر خود به خود سبب می شود که عوامل کهنه و ناقصتر جای خود را به اینها بدهند و انسان به عوامل جدید و نیازمندیهای خاص آنها وابستگی پیدا کند. وابستگی بشر به یک سلسله احتیاجات مادی و معنوی و تغییر دایمی عوامل و وسایل رفع کننده این احتیاجات و کاملتر و بهتر شدن دایمی آنها که به نوبه خود یک سلسله احتیاجات جدید نیز به وجود می آورد، سبب می شود مقتضیات محیط و اجتماع و زندگی در هر عصری و زمانی تغییر کند و انسان، الزاما خود را با مقتضیات جدید تطبیق دهد.»[8]

قال الرضا علیه السلام: و توقیفهم علی ما اراد من مصلحه دینهم و دنیاهم.یعنی مردم را به مصلحت دین و دنیای آنها آگاه کنید و این لازمه اش شناخت مقتضیات زمان است.

امام علی علیه السلام فرمود: «من عرف الایام لم یغفل عن الاستعداد»[9]. آن کس که زمان را بشناسد از برخورد با رویدادهای آن غافل نمی ماند، بلکه برای مواجه با آنها، آمادگی پیدا می کند.

گاهی اوقات مسائل خاصی در بعضی زمان ها اتفاق می افتد که مبلغ باید آن ها رابشناسد چرا که مخاطب منتظر نظر اوست. تحولات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در جامعه که مخاطبان را درگیر می کند باید برای مبلغ نیز دارای اهمیت باشد و مطلب متناسب با آن را بگوید.

4- دلالی شخصیت ها

برخی مبلغان از جایگاه خویش سوء استفاده کرده و عمدا و یا سهوا بجای تبلیغ دین به دلالی شخصیت ها می پردازند.

شخصیت هایی که مبلغ و منبری از را بالا می برد می تواند یک شخصیت سیاسی، یک هنرمند و شخصیت اجتماعی و یا حتی بانی مجلس باشد.تمام اینها برخلاف شئون منبر است.

امام هادی علیه السلام به کسی که در ستایش از ایشان افراط کرده بود فرمودند:

أقبل علی شأنک، فإن کثرة الملق یهجم علی الظنة، و اذا حللت من أخیک فی محل الثقة فاعدل عن الملق الی حسن النیة؛از این کار خودداری کن که تملق بسیار، بدگمانی به بار آورد و اگر برادر مۆمنت مورد اعتماد تو واقع شد، از تملق او دست بردار و حسن نیت نشان ده.[10]

5- اظهار نظرهای غیر متخصصانه

اینکه مبلغی که سوادش در حد عمومی ست و باید در همان حد صحبت کند بیاید و در مسائل بسیار تخصصی علمی اظهار نظر کند این یک آفت و آسیب است.

نظرات غیر علمی و غیر تخصصی می تواند نتیجه بسیار بدی داشته باشد. علاوه بر اینکه می تواند مخاطب را دچار اشتباه کند ، او را نیز از دین و مبلغان متنفر می کند.

وَلاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُۆَادَ کُلُّ أُولـئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْۆُولاً[11]

و از چیزی که به آن علم نداری پیروی مکن; زیرا گوش و چشم و دل [که وسیله علمند]از همه اینها پرسش خواهد شد.

پی نوشت ها:

[1] ره توشه راهیان نور. ص 25.

[2] دائرة الفرائد در فرهنگ قرآن، ج 3، ص 67، دکتر محقق.

[3] سوره احقاف، آیه 9.

[4] مفردات، راغب، ص 36.

[5] سوره یونس، آیه 59.

[6] بحارالانوار، ج 78، ص 91

[7] امداد غیبی، مرتضی مطهری، صدرا، ص5657.

[8] مرتضی مطهری، ختم نبوت، ص 53.

[9] تحف العقول، ص 98.

[10] مسند الامام الهادی، ص 302

[11] سوره اسرا ، 36

تهیه و تولید:احمد اولیائی-گروه حوزه علمیه تبیان