براستی علت ناهنجاری ها چیست؟!

تحولات اساسی و سودمند و عمیق‌ترین اصلاحات در زندگی بشر، توسط ادیان الهی صورت گرفته است. به خصوص اسلام با وجود مشکلات و موانع مختلف، منشأ پیشرفت‌های چشم‌گیری در بسیاری از جوامع بشری بوده است. قرآن، نهج البلاغه و اکثر متون دینی، مملو از موضوعات و مسائل اجتماعی است. از این رو می‌توان گفت جامعه‌شناسی از علومی است که مبانی آن در علوم الهی پایه‌گذاری شده، و در منابع اسلامی موجود است.

با پیشرفت زمان و تغییر شرایط زندگی، مسائل و مشکلات جدیدی به وجود می‌آید که لازم است با توجه به همان اصول و مبانی و استفاده از علوم پیشرفته روز، پاسخگوی آن مسائل بود. در بین مباحثی که در جامعه‌شناسی مطرح است، هنجارها و ناهنجاری‌های اجتماعی از موضوعاتی است که مستقیما با مصالح و مفاسد جامعه در ارتباط است. بسیاری از سخنان امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه حاوی موضوعات و مسائل اجتماعی است. هم‌چنین مطالب این کتاب گویای چگونگی عملکرد آن حضرت در اجرای احکام و حدود الهی و مواجهه با هنجارها و ناهنجای‌های اجتماعی است.

هنجار

هنجار در ادبیات فارسی به معنی راه، روش، طرز، قاعده و قانون می‌باشد. هر جامعه یا گروه، قوانین، قواعد و آداب و رسوم خاصی برای ایجاد روابط با یکدیگر و انجام امور فردی و اجتماعی خود دارند که به آن «هنجار» می‌گویند.

در لسان قرآن و روایات کلمه «سنة» معادل «هنجار» می‌باشد که به معنای راه و روش پسندیده و یا مذموم به کار می‌رود.

انواع هنجار و اهمیت هنجارهای مفید

با وجود نقش بسیار مهم هنجارها در ایجاد نظم و حفظ وحدت در زندگی اجتماعی انسان، همه هنجارها برای فرد و جامعه مفید نیستند. لذا هنجارها به دو گروه مفید و مضر قابل تقسیم‌اند.

مهم‌ترین عوامل پیروی از هنجارها پس از اعتقاد به مفید بودن هنجار و آگاهی از کارکرد آن، وجود انواع مراقبت‌هاست:

1ـ مراقبت‌های اجتماعی (نظارت و کنترل) که شامل مراقبت‌های رسمی (در مراجع قانونی) و غیر رسمی (مانند تحسین، تمجید، کناره‌گیری از خطاکار) است و به دو صورت مثبت و منفی انجام می‌شود. در بُعد مثبت تشویق و پاداش، اقناع، توصیه و تربیت قرار می‌گیرد و در بخش منفی انواع تهدیدها، امر و نهی‌ها و جریمه‌ها قرار می‌گیرد.

2ـ مراقبت درونی: اساسا مهم‌ترین نوع کنترل را می‌توان داوطلبانه نامید. در فرهنگ اسلامی، تقوا همان مراقبت درونی است که موجب می‌شود افراد به طور خودجوش و با احساس مسئولیت از هنجارهای خاصی پیروی کنند.

در ادامه به بیان برخی از عوامل عدم پیروی از هنجار پرداخته می‌شود.

1ـ عدم وجود هنجار

هر گاه در جامعه، هنجار معینی وجود نداشته باشد که فرد از آن پیروی کند، موجب سردرگمی و انتظارات و رفتارهای بی‌جا می‌شود. این وضعیت «ناهنجاری» در جامعه است. امام علی (علیه السلام) در مورد رعایت نظم فرموده‌اند:

«شما را و تمام فرزندان و خاندانم را و کسانی را که این وصیت به آن‌ها می‌رسد، به ترس از خدا و نظم در امور زندگی و ایجاد صلح و آشتی در میانتان سفارش می‌کنم». (نهج البلاغة، ص 421)

توصیه به نظم پس از تقوا و قبل از سفارش به ایجاد صلح و آشتی بین مردم، گویای اهمیت نظم در روابط فردی و اجتماعی است. رعایت این امر موجب می‌شود که در جامعه، هر کجا هم که قانون رسمی وجود ندارد، خود مردم با ایجاد قاعده و نظم، و عمل به آن، هنجارهای متناسب را به وجود آورند، مانند رعایت نوبت و ایجاد صف در انواع مراجعات و ... .

2ـ عدم اطلاع از هنجار

به دلائل مختلف ممکن است تعدادی از افراد جامعه از وجود هنجار یا ناهنجاری‌هایی اطلاع نداشته باشند. این دلایل در جوامع و گروه‌های مختلف متفاوت است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

ـ عدم دقت مسئولین نسبت به بعضی از هنجارها

ـ کمبود یا نبود امکانات، جهت اطلاع‌رسانی و آموزش هنجار

ـ بی‌توجهی و بی‌علاقگی مردم نسبت به یادگیری هنجارهای خاص

در جامعه اسلامی از حقوق مردم بر رهبر، تعلیم و تربیت و آموزش مردم است که در نهج البلاغه بارها بر آن تأکید شده است. «عمل‌کننده بدون آگاهی چون رونده‌ای است که بیراهه می‌رود. پس هر چه شتاب کند، از هدفش دورتر می‌ماند و عمل‌کننده از روی آگاهی چون رونده‌ای بر راه راست است، پس بیننده باید به درستی بنگرد آیا رونده راه مستقیم است یا واپس‌گرا ... ». (نهج البلاغة، ص 215)

بخش عمده‌ای از انحرافات انسان، بر اثر عدم اطلاع یا جهل او از احکام، قوانین، رویدادهای تاریخی و حتی حوادث معاصر اوست. با وجود دستگاه‌های اطلاع‌رسانی پیشرفته مشکلاتی در این راه وجود دارد که مهم‌ترین آن عبارتند از:

ـ توزیع ناعادلانه امکانات رسانه‌ای

ـ وجود عوامل سرگرم‌کننده مضر که موجب عدم احساس نیاز به علم و آگاهی است.

ـ شرایط نامناسب اقتصادی و صرف اکثر اوقات شبانه‌روز به کسب درآمد

ـ توطئه و فریبگاری‌های فرقه‌ها و گروه‌های منجرف جهت سوق دادن اذهان به اعمال مضر

به همین دلیل تفکر و آگاهی جایگاهی والا در دین اسلام دارد: «خدا بیاورزد کسی را که به درستی فکر کند و پند گیرد و آگاهی یابد و بینا شود». (نهج البلاغة، ص 148)

3ـ عدم کنترل

هرگونه ضعف یا عدم کارکرد قوی قوی سیستم کنترل‌کننده در جامعه و هم‌چنین ضعف کنترل درونی افراد، عامل عدم پیروی از هنجارهاست. در فرهنگ اسلامی، کسانی که مسئولیت اجرای قوانین را به عهده دارند و امر و نهی‌کنندگان، اعم از رهبران و مردم، بایستی در درجه اول، مراقب اعمال و رفتار خود باشند. امام علی (علیه السلام) نمونه بارز از مسئولینی است که در درجه اول، به وسیله اعمال و رفتار خود اعمال صالح را به مردم یاد می‌دادند.

«در مقام حرف و شعار، صدایم از همه آهسته‌تر بود، اما در عمل برتر و پیشتاز بودم. زمام امور را به دست گرفتم و جلوتر از همه پرواز کردم و پاداش سبقت در فضیلت‌ها را بردم، همانند کوهی که تندبادها آن را به حرکت در نمی‌آورد و طوفان‌ها آن را از جای برنمی‌کند، کسی نمی‌توانست عیبی در من بیابد و سخن‌چین جای عیب‌جویی در من نیافت». (نهج البلاغة، ص 80)

کنترل اگر از درون جامعه و به طور داوطلبانه انجام گیرد، نتیجه مطلوبی خواهد داشت.

4ـ تغییر ناگهانی

اگر اعضای جامعه آمادگی لازم را برای روبه رو شدن با دگرگونی‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی نداشته باشند، این دگرگونی زمینه بروز ناهنجاری را به وجود می‌آورد.

سفارش امام (علیه السلام) به پسرشان محمد حنفیه در این‌باره چنین است: «ای فرزند! من از تهیدستی بر تو هراسناکم. از فقر به خدا پناه ببر که همانا فقر، دین انسان را ناقص و عقل را سرگردان می‌کند و عامل دشمنی است». (نهج البلاغة، ص 531)

ایشان در توصیه‌ای به کارگزاران خویش می‌فرمایند:

«مالیات و بیت المال را به گونه‌ای وارسی کن که صلاح مالیات‌دهندگان باشد، زیرا بهبوی مالیات و مالیات‌دهندگان، عامل اصلاح امور دیگر اقشار جامعه می‌باشد، و تا امور مالیات‌دهندگان اصلاح نشود، کار دیگران نیز سامان نخواهد گرفت. زیرا همه مردم نان‌خور مالیات و مالیات‌دهندگان‌اند. باید تلاش تو در آبادانی زمین بیش‌تر از جمع‌آوری خراج باشد که خراج جز با آبادانی فراهم نمی‌گردد ... ». (نهج البلاغة، ص 426)

نتیجه

نهج البلاغه منبعی غنی برای دستیابی به روش‌های مطمئن برای چگونگی مواجهه با مسائل اجتماعی و رفع مشکلات جامعه است. از مهم‌ترین عوامل عدم پیروی از هنجارها، عدم وجود هنجار، ناآگاهی از هنجار و به خصوص عدم درک فواید پیروی از آن است. از دیدگاه نهج البلاغه نقش ایمان و تقوا در کنترل ناهنجاری و ایجاد نظم و آرامش در جامعه، اساسی است. پایبند بودن رهبران و مسئولین جامعه به قوانین و ارزش‌ها و تدابیر آن‌ها در حفظ و نشر آن در جامعه از همیت خاصی برخوردار است.

منبع: مقاله «علل ناهنجاری و روش کنترل آن از دیدگاه نهج البلاغه»، محسن صمدانیان، فردوس میریان.