عواقب ارتزاق از بیت المال

در زمان رسول خدا - صلى الله علیه و آله - بیت المال پیچیدگى و سازماندهى دوران خلفا را نداشت، غنیمت‏ها و صدقه‏ها و اموالى كه به دست پیامبر مى‏رسید، به سرعت تقسیم مى‏شد و بیت المال، تشكیلات ادارى خاصى نداشت. اما افرادى در گرفتن، توزیع و نگهدارى موقت بیت المال از سوى آن حضرت مشخص شده بودند.

و بیان می فرمود که حفظ و صیانت اموال عمومى وظیفه‏اى همگانى است و بر هر فردى در هر جایگاهى لازم است نسبت به استفاده صحیح و پسندیده از آن احساس مسئولیت كند، اما افرادى كه به طور مستقیم با بیت المال سر و كار داشته و متصدى امرى از امور آن هستند، مسئولیت سنگین‏ترى دارند.

در متن آیات و روایات ما به صراحت ویژگیهایى براى مسئولان و كارگزاران آمده كه برخى از آنها جنبه عام و فراگیر داشته و برخى ویژه متصدیان امور مالى و اموال عمومى است، مدیریت هر سازمان و اداره‏اى مستلزم برخوردارى از صفات و خصوصیاتى است.  در ادامه به برخی از روایات و سیره عملی علما اشاره خواهد شد.

عواقب ارتزاق از بیت المال

على بن حمزة گوید: حضرت موسى بن جعفر علیه السلام را دیدم كه در زمین با بیل كار مى كرد و پاهاى مباركش را عرق گرفته بود عرض كردم فداى گردم كجایند غلامان كه این كار را انجام بدهند و شما این همه خستگى و رنج نکشید ؟ فرمود: اى على بن حمزة با بیل كار مى كردند آنانكه بهتر از من و پدر من بودند عرض كردم :چه كسانى ؟ فرمود: پیغمبر و امیرالمومنین و همه پدران من و كار كردن پیشه پیغمبران و مرسلین و اوصیاء و صالحین است و اگر خداى نخواسته محتاج باشى و چاره اى جز خوردن وجوهات و بیت المال نداشته باشى پس بر تو باد كه زیادتر از قدر حاجت برندارى و خود را مانند یكى از فقراء و مسكینان بدانى و آتش دوزخ را بواسطه حبس ‍ و حقوق فقراء و زیاده از قدر حاجت ،مثوى و ماواى خود قرار ندهى .[1]

و در روایتی امام علی علیه السلام می فرماید: الإمامُ علیٌّ علیه السلام : جَعلَ اللَّهُ سبحانَهُ حُقوقَ عِبادِهِ مُقَدَّمَةً لحُقوقِهِ ، فمَن قامَ بحُقوقِ عِبادِ اللَّهِ كانَ ذلكَ مُۆَدّیاً إلى‏ القِیامِ بحُقوقِ اللَّهِ . 

امام على علیه السلام : خداوند پاك حقوق مردم را بر حقوق خود مقدم داشت ، پس هر كه حقوق بندگان خدا را رعایت كند این كار به رعایت كردن حقوق خدا بینجامد . [2]

در ادامه به نکاتی از سیره علما  در باب حفظ بیت المال اشاره خواهیم نمود:

آیت الله میرزا هاشم آملی

«یکی از شاگردان مرحوم آملی می گوید: روزی منزل آقا مشرف شدم، خود آقا از جا برخاست و با اینکه در بیرونی خانه ـ محل رفت و آمد مردم ـ نیز چای بود، از اندرونی خانه ـ محل رفت و آمد خانواده ـ چای آورد و فرمود: این چای از مال شخصی خودم است و من متوجه شدم که چقدر آقا در این جهات احتیاط می کند».

آیت الله شهید بهشتی

همسر شهید آیت الله بهشتی در مصاحبه ای می گفت: «... ایشان یک دفعه، حتی به حقوق دادگستری دست نزد و یک قرآن هم به خانه نیاورد. می گفت: جایز نیست در حالی که این همه مستضعف هست، حقوق دادگستری هم بگیریم. شما باید بدانید زندگی تان با همین حقوق بازنشستگی من باید بگذرد... حتی یادم نرفته که یک شب یک عدد لامپ سوخته در خانه داشتیم که من تمام اطراف را زیر پا گذاشتم، ولی پیدا نکردم. تلفن کردم به دادگستری و گفتم آقا از فروشگاه دادگستری یک دانه لامپ بیاورید. همان جا گفتند نه، هرگز! خدا نکند من چنین کاری بکنم. شما شمع روشن کنید بنشینید، بهتر از این است که من مال دادگستری بیاورم...».

با توجه به سیره عملی علما که برخواسته از روایات و سیره عملی ائمه اطهار است به بیان احادیثی در باب بخشش از بیت المال و حقوق مرتبط به آن اشاره خواهیم نمود.

بخشش از بیت المال

قال الإمام علی علیه السلام:

جود الولاة بفی ء المسلمین، جور و ختر.

حضرت علی علیه السلام فرمود: بخشش نا به جای حکمرانان از اموال عمومی مسلمانان، ستم و خیانت است.(میزان الحکمة، ج 10، ص .745)

حقوق مال و بیت المال

قال الإمام السجاد علیه السلام:

و اما حق المال: فان لا تأخذه الا من حله و لا تنفقه الا فی حله.و لا تحرفه عن مواضعه و لا تصرفه عن حقائقه و لا تجعله اذا کان من الله إلا الیه و سببا إلی الله.

امام سجاد علیه السلام فرمود: باید اموال را، جز از راه حلال نگیری و جز به راه حلال صرف نکنی و از موضع اش منحرف نکنی و از واقعیت ماهوی اش دور نسازی و چون مال از او است، جز در مسیر او به کار نگیری و جز مایه ی حرکت بسوی او قرار ندهی.(تحف العقول، ص 191، الحیاة، ج 3، ص .178)

خزانه دار خدا

قال الامام علی علیه السلام:

لیس لک أن تفتات فی رعیة و لا تخاطر إلا بوثیقة و فی یدیک مال من مال الله عز و جل و أنت من خزانه حتی تسلمه إلی.

امام علی علیه السلام فرمود: حق نداری به دلخواه خویش، به مردم چیزی بگویی و بدون دستور، به کارهای دشوار اقدام ورزی! در دست تو، مالی از اموال خداوند عز و جل است.و تو، یکی از خزانه داران اویی تا آن را، به دست من بسپاری.(نهج البلاغه، نامه ی .6)

پرداخت سهم بیت المال

قال الإمام الصادق علیه السلام:

ما بلی الله العباد بشی ء أشد علیهم من إخراج الدراهم.

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند، بندگان را به چیزی سخت تر از پرداخت حقوق مالی شرعی، امتحان نکرده است.(بحار الانوار، ج 70، ص .139)

پرداخت حقوق بیت المال

نمایندگان اعزامی قبیله ی «عبد قیس» به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم گفتند : «میان ما و شما، مشرکان قبیله ی «مضر» قرار دارند و ما، جز ماه های حرام، وقت دیگری نمی توانیم به خدمت شما برسیم، به ما دستوری بده که اگر به آن عمل کردیم، داخل بهشت شویم و دیگران را نیز به آن دعوت کنیم» .

قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم: آمرکم بأربع و أنهاکم عن أربع: آمرکم بالایمان بالله ثم فسرها لهم، فقال: شهادة أن لاإله إلا الله و إقامة الصلاة و إیتاء الزکاة و أن تۆدوا خمس ما غنمتم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در جواب آنها فرمود: شما را به چهار چیز، امر و از چهار چیز، نهی می کنم: شما را، امر می کنم به: این که به خدا ایمان بیاورید و سپس در مقام توضیح به آنها فرمود: یعنی بگویید «لا إله الا الله» نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و یک پنجم آن چه را به دست می آورید، خمس دهید.صحیح مسلم، ج 1، ص 27، باب الأمر بالایمان.

و در بیشتر نامه‏هاى امام به كارگزاران و مسئولان مختلف قبل از هر چیز توصیه‏هاى اخلاقى و موعظه به چشم مى‏خورد.

امام على - علیه السلام - در این عرصه ابتدا از خود شروع كرده و فرمود:

«كسى كه خود را رهبر مردم قرارداد باید پیش از آن كه به تعلیم دیگران پردازد خود را بسازد، پیش از آن كه به گفتار تربیت كند، به كردار تعلیم دهد.»

از جمع این روایات و احادیث می توان نتیجه گرفت که کارگزاران بیت المال و علما و طلابی که به بیت المال دست رسی دارند باید کمال دقت را در مصرف بیت المال داشته باشند تا درنتیجه هیچ حق الناسی را پایمال نکنند.

در روایت نورانی دیگری امیر المومنین می فرمایند:

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : جَعلَ اللَّهُ سبحانَهُ حُقوقَ عِبادِهِ مُقَدَّمَةً لحُقوقِهِ ، فمَن قامَ بحُقوقِ عِبادِ اللَّهِ كانَ ذلكَ مُۆَدّیاً إلى‏ القِیامِ بحُقوقِ اللَّهِ .

امام على علیه السلام : خداوند پاك حقوق مردم را بر حقوق خود مقدم داشت ، پس هر كه حقوق بندگان خدا را رعایت كند این كار به رعایت كردن حقوق خدا بینجامد .

با توجه به مجموع این روایات می توان نتیجه گرفت که سیره اهل بیت علیه السلام همیشه مواظبت از بیت المال بوده است و روایات فراوانی از امام علی علیه سلام در رابطه با بیت المال ذکر شده است که هریک بیانگر توجه ویژه او به حقوق مردم و خداوند متعال بوده است که امید است سر مشقی برای زمام داران حکومت و علما اسلام قرار گیرد.

پی نوشت ها:

[1] خزینة الجواهر ص 428.

[2] منتخب میزان الحکمه.

منبع:

پایگاه حوزه نت

پایگاه غدیر

سایت مرکز ملی پاسخگویی

کتاب منتخب میزان الحکمه

تهیه و فرآوری: جواددلاوری، گروه حوزه علمیه تبیان