پادشاهی جمشید
(بخش دوم)
چو خورشید تابان میان هوا نشسته بر او شاه فرمانروا
جهان انجمن شد بر آن تخت او شگفتی فرو مانده از بخت او
به جمشید بر گوهر افشاندند مر آن روز را روز نو خواندند
سر سال نو هرمز فروردین برآسوده از رنج روی زمین
بزرگان به شادی بیاراستند می و جام و رامشگران خواستند
چنین جشن فرّخ از آن روزگار به ما ماند از آن خسروان یادگار
مردمان بر او گوهر افشانی کردند و چون سرِ سال نو و روز آغاز فروردین رسید، فرمان داد تا جشن بزرگی به پا کردند و خود بر تخت نشست و آن روز را روزِ نو یا همان "نوروز" نامید. جشن نوروز از این پادشاه برای ما به یادگار باقی مانده است.
چنین سال سیصد همی رفت کار ندیدند مرگ اندر آن روزگار
ز رنج و ز بدشان نبود آگهی میان بسته دیوار بسان رهی
به فرمان مردم نهاده دو گوش ز رامش جهان پر ز آوای نوش
جمشید سیصد سال به همین شکل و وضع زندگی کرد. مردم هم بدون هیچ درد و رنجی و در نهایت آرامش و آسایش زندگی می کردند. دیوان شاه را به تخت نشانده و به هوا می بردند. چون مدتی از این ماجرا گذشت جمشید به خود توجه کرد، شکوه و جلال خود را در نظر آورد و همه جهان را بنده و مطیع خود دید و خودپسندی و منیت و تکبر تمام وجودش را گرفت.
منی کرد آن شاه یزدان شناس ز یزدان بپیچید و شد ناسپاس
گرانمایگان را ز لشکر بخواند چه مایه سخن پیش ایشان براند
چنین گفت با سالخورده مهان که جز خویشتن را ندانم جهان
هنر در جهان از من آمد پدید چو من نامور تخت شاهی ندید
جهان را به خوبی من آراستم چنانست گیتی کجا خواستم
خور و خواب و آرامتان از منست همان کوشش و کامتان از منست
بزرگی و دیهیم شاهی مراست که گوید که جز من کسی پادشاست
جمشید در حالی که غرور و منیت تمام وجودش را گرفته بود، بزرگان و موبدان را فرا خواند و رو به آنها گفت: تمام هنرها به وسیله من بوجود آمده استف جهان را من آرسته ام و همه چیز شما از خواب و خوراک و آسایشتان به خاطر وجود من است. مرگ و زندگی شما در دستان من است، چه کسی جرات دارد که بگوید به جز من پادشاه و خدایی وجود دارد؟
همه موبدان سرفکنده نگون چراکس نیارست گفتن نه چون
چو این گفته شد فّره یزدان از اوی بگشت و جهان شد پر از گفت و گوی
منی چون بپیوست با کردگار شکست اندر آورد و برگشت کار
بزرگان سر به زیر انداخته و هیچکدام جرات نداشتند که حرفی بزنند. چون جمشید این حرف ها را زد و دچار غرور و منیت شد، فّره ایزدی از او رو گردان شدو مردم آرام آرام از اطراف او پراکنده شدندو روزگار از او برگشت و همه چیز به هم ریخت.
فردوسی در این قسمت این دو بیت را می آورد:
چه گفت آن سخنگوی با فّر و هوش چو خسرو شدی بندگی را بکوش
به یزدان هر آنکس که شد ناسپاس به دلش اندر اید ز هر سو هراس
فردوسی در این دو بیت از داستان جمشید خارج شده و خواننده را به شکل مستقیم مخاطب قرار می دهد و می گوید: که به یاد دارم از آن سخنگوی باهوش که وقتی که سلطان و پادشاه شدی به فکر زیر دستان و بندگانت باش و اگر کسی به درگاه خدا ناسپاسی کند و از او روی گرداند به زودی به سمت نابودی رفته و همه چیز را از دست می دهد.
سپس وارد بخش دوم داستان می شود:
یکی مرد بود اندر آن روزگار ز دشت سواران نیزه گذار
گرانمایه هم شاه و هم نیکمرد ز ترس جهاندار با باد سر
که مرداس نام گرانمایه بود به داد و دهش برترین پایه بود
پسر بد مر این پاکدل را یکی کش از مهر بهره نبود اندکی
جهانجوی را نام ضحاک بود دلیر و سبکسار و ناپاک بود
در دشت سوارانِ نیزه گذار یعنی در سرزمین اعراب امیری به نام مرداس زندگی می کرد که بسیار نیکوکار و خداپرست بود. او پسری به نام ضحاک داشت که بیوراسب هم نامیده می شد و دقیقا از نظر اخلاقی نقطه مقابل پدر قرار داشت و چندان مهر و عاطفه ای نداشت.
یکروز ابلیس به شکل مردی نیکخواه بر او ظاهر می شود و او را دچار افسون می کند و پسر را بر علیه پدر می شوراند. به او می گوید که پدرت دیگر به پیری رسیده است و اکنون نوبت توست که جوانی برازنده هستی. ضحاک از او چاره جویی می کند، ابلیس می گوید اگر تو با من پیمان ببندی که راز مرا فاش نسازی من تو را به فرمانروایی خواهم رسانید.
جوان نیکدل گشت فرمانش کرد چنان چون بفرمود سوگند خورد
که راز تو با کس نگویم ز بن ز تو بشنوم هرچه گویی سخن
جوان با ابلیس پیمان می بندد، ابلیس به او می گوید: تو باید پدرت را از میان برداشته و نابود سازی. ضحاک بر خود لرزید و از این کار سرباز زد. ابلیس به او گفت: حال که پیمان کرده ای اگر این کار را انجام ندهی شهره و بدنام عالم خواهی شد. ضحاک ناگزیر سخن ابلیس را قبول می کند. ضحاک با همدستی ابلیس پدر را در چاهی انداخته و او را به قتل می رساند.
به چاه اندر افتاد و بشکست پست شد آن نیکدل مرد یزدان پرست
به هر نیک و بد شاه آزاد مرد به فرزند بر نازده باد سر
همی پروریدش به ناز و به رنج بدو بود شاد و بدو داد گنج
چنان بدگهر شوخ فرزند او بگشت از ره داد و پیوند او
آن مرد بزرگ به چاهی که پسرش بت همدستی ابلیس کند افتاد و مرد. کسی که برای پرورش پسرش این همه رنج و سختی کشیده بود و همه گنج و مالش را به او داده بود، اینگونه توسط فرزندی که از راه عدل و مهر و عشق به دور شده بود، کشته شد. ضحاک دستش به خون پدرش آلوده شد.
استاد بزرگ طوس در این قسمت نکته بسیار مهمی را با زیرکی هرچه تمام، بدون اینکه ذره ای از چارچوب اخلاق خارج شود، به این شکل عنوان می کند:
به خون پدر گشت همداستان ز دانا شنیدم من این داستان
که فرزند بد گر شود نّره شیر به خون پدر هم نباشد دلیر
مگر در نهانش سخن دیگرست پژوهنده را راز با مادرست
من از مرد دانایی این داستان را شنیدم و معتقدم که فرزند بد و ناصالح هر قدر هم که بزرگ و دلیر و ناپاک شود هیچگاه به کشتن پدر راضی نمی شود، مگر اینکه در نهان اتفاق دیگری افتاده باشد و کسی که پژوهنده باشد باید از مادر او این راز را بپرسد.
فرمایه ضحاک بیدادگر بدین چاره بگرفت جای پدر
به سر بر نهاد افسر تازیان بریشان ببخشید سود و زیان
ضحاک ظالم اینگونه جای پدر را گرفت و به پادشاهی اعراب رسید.
ادامه دارد.....
آسیه بیاتانی
بخش ادبیات تبیان
منابع:
شاهنامه فردوسی، حکیم ابولاقاسم فردوسی، بر پایه چاپ مسکو
حماسه سرایی در ایران، ذبیح الله صفا
