محمدولی‌الله پروانه، خوشنویس فقید

محمدولی‌الله پروانه، فرزند مرحوم حاجی عبدالله در حدود سال 1294 شمسی در تهران محله سنگلج متولد شد و تا سن سیزده سالگی در مدرسه امیر اتابک واقع در محله عربها مشغول تحصیل بود.

او پس از دریافت تصدیق شش ساله ابتدائی وارد دبیرستان دارالفنون شد، فقط دو سال دیگر ادامه تحصیل داده و موفق به اخذ گواهی‌نامه کلاس هشتم متوسطه شد. از دوران کودکی علاقه مفرطی به آموختن خط نستعلیق داشت از این رو سال‌ها زیر نظر مرحوم عبدالمجید همدانی که او نیز شاگرد حاجی مهدی‌خان ــ یکی از شاگردان طراز اول میرزای کلهرــ مشغول فرا گرفتن خط نستعلیق شد.

بعد از فوت این استادان به استاد عمادالکتاب سیفی مراجعه و حدود ده‌سال به ادامه و تکمیل هنر خود پرداخت و به سفارش ایشان بعد از فوتش، از میرزا علی‌اکبرخان کاوه نیز تعلیم خط گرفته تا خود نیز از خوشنویسان عصر حاضر گردد.

استاد ولی‌الله پروانه پس از سالها ممارست و خلق قطعات نفیس خوشنویسی، نهایتاً در روز 29 خرداد 1366 دارفانی را وداع گفت. فرزند استاد پروانه مدتی بعد قطعات زیادی از آثار پدرش را به موزه و کتابخانه ملی مجلس شورای اسلامی هدیه کرد.

نکوداشت استاد پروانه

سی و چهارمین نشست پژوهشی هنر، عصر روز 6 مردادماه به نکوداشت محمد ولی‌الله پروانه اختصاص داشت که با حضور جمعی از هنرمندان، خوشنویسان، محققین و پژوهشگران برگزار شد.

در ابتدای این مراسم محمد حسن حامدی درباره برپایی این نشست گفت: امروز سی و چهارمین نشست پژوهشی هنر به هنرمندی اختصاص دارد که سهم عمده ای در معرفی هنر خوشنویسی به عموم جامعه داشت.

زنده یاد پروانه در تمام زندگی هنری خود راه طریقت و شیفتگی به دین اسلام، پیامبر (ص) و ائمه اطهار را در پیش گرفت و این ارادت را در هنر خود متجلی کرد. امروز با همکاری کتابخانه و مرکز اسناد ملی مجلس شورای اسلامی که بیشتر آثار این هنرمند را در اختیار دارد این مراسم نکوداشت و نمایشگاه آثار را برگزار کردیم تا به معرفی این هنرمند پس از سالها خاموشی اش بپردازیم.

کاوه تیموری ، محقق حوزه خوشنویسی در بررسی آثار پروانه گفت: او خوشنویسی از جنس هنرمندان مردمی بود و نباید او و آثارش را تنها با متر و معیار زیبایی شناسانه سنجید بلکه نقش او در معرفی هنر خوشنویسی به عموم مردم بیشتر قابل بررسی است. زیرا او به دلیل تربیت شاگرد، کتابت چاپ شده و داشتن آثار بسیار شهره نیست، بلکه عمل او در هنر باعث شد تا او به هنرمندی واقعی بدل شد. مرحوم پروانه در حجره ای که در حمام باب همایون داشت اقدام به خوشنویسی در مقابل مردم می کرد و بر همین اساس سنت خلوت نشینی خوشنویسان را به میان مردم برد و بر همین اساس باعث آشنایی بیشتر مردم با هنر خوشنویسی شد.

تیموری در پایان به مهمترین ویژگی آثار هنرمند فقید محمدولی اله پروانه پرداخت و گفت: او در نوشتن خط جلی استاد بود و از قلم های متنوعی برای نگاشتن استفاده کرده است که از قلم های کوچک تا قلم های بزرگ 10 سانتی را نیز شامل می شود که این موضوع نشان از تبحر بی مانند او در هنر خوشنویسی خبر می دهد.

محمد رجبی رئیس کتابخانه و اسناد مجلس شورای اسلامی افزود: هنرمندی همچون پروانه در طی این طریق در آثارش زبان مقدس را ثبت کرد و دنیای زلال ایمانش را در خط جاری کرد تا میراث گرانبهایی را برای آیندگان به یادگار بگذارد.

احسان الله شکرالهی از محققین خط نیز در ادامه این برنامه گفت: سالهاست که من در کتابخانه مجلس شورای اسلامی مشغول به کار هستیم و در این مجموعه با آثاری برخورد داشتم که با خط جلی و در ابعاد نامتعارف نگاشته شده بودند. در بررسی ها متوجه شدم که این آثار توسط علی اکبر پروانه فرزند محمدولی الله پروانه به کتابخانه مجلس سپرده شده است. بخاطر ویژگی آثار به بررسی زندگی این هنرمند خوشنویس پرداختم و اتفاقا زمانی که از من مشورت گرفته شده تا نکوداشتی برای یک خوشنویس برگزار کنیم من مرحوم پروانه را پیشنهاد دادم. زیرا ارزش هنری و ویژگی رفتار هنرمندانه او مثال زدنی است.

وی در ادامه گفت: پس از آنکه عماد الکتاب رسم آموزش هنر را از انحصار شاهزادگان به در آورد و سعی در آموزش عمومی هنر به تمام اقشار جامعه کرد، هنر خوشنویسی در میان مردم مقبولیت فراوانی یافت. مرحوم پروانه از سالهای پایانی عمر عماد الکتاب کسب فیض کرد و در ادامه شاگردی، یکی از شاگردان بزرگ عمادالکتاب یعنی علی اکبر کاوه را کرد. او در این راه، سالها بر نگارش خط نستعلیق همت گماشت و اگر چه در خطوط دیگر مثل نسخ نیز طبع آزمایی کرده اما بیشتر آثارش را در خط نستعلیق و جلی نویسی ارائه داد.

این پژوهشگر با معرفی پروانه به عنوان پیشگام جلی نویسی با قلم های درشت گفت: پروانه پیشگام جلی نویسی در اندازه های غیر معمول در عصر و زمانه خود بود. در آن زمان جلی نویسی بیشتر با قلم های یک سانت یا یک و نیم سانت نگارش می شد اما اغلب آثار مرحوم پروانه با قلم سه سانتی است. در نمونه ای از آثار او شاهد هستیم که از قلم های 9 و 10 سانتی نیز استفاده کرده که به این ترتیب می توان وی را راه گشای خوشنویسانی قلمداد کرد که کار جلی نویسی را سر لوحه آثار خود قرار دادند و در این حوزه شاخص شدند مانند استاد جلیلی رسولی و استاد علی شیرازی.

شکرالهی همچنین به نقش زنده یاد پروانه در ایجاد فضای مردمی برای هنر خوشنویسی اشاره کرد و گفت: معمولا خوشنویسی در خلوت هنرمندان اتفاق می افتد و هیچ گاه در معرض نگاه عام قرار نداشت اما زنده یاد پروانه در حمام باب همایون محل کار خود به نگارش خط می پرداخته و بر همین اساس این هنر را در معرض دید عموم قرار داده است و اتفاق باعث جذب علاقمندان بسیاری به هنر خوشنویسی شده است.

وی در مورد بررسی آثار این هنرمند افزود: 100 اثر از این هنرمند در کتابخانه مجلس حضور دارد که تنها دو اثر آن بر روی کاغذ ابر و باد نگاشته شده است. استاد پروانه جملگی آثارش را بر روی مقوا معمولی نگاشته است و هرگز تزئینی برای کارهای خود در نظر نمی گرفته است. تزئیین در آثار پروانه به چند ضرب قلم زر و نقره در برخی از آثارش بسنده شده و در مورد قاب آثار نیز به همین روش ساده عمل کرده است.

شکرالهی در پایان گفت: زنده یاد پروانه در عین گمنامی از هنر والایی برخوردار بود که گواهی بر این مدعا می تواند معرفی نامه هایی باشد که استاد علی اکبر کاوه، سید حسن میرخانی و مرحوم زرین خط در بررسی آثار و هنرش نوشته اند.

مراسم نکوداشت محمدولی‌الله پروانه با نمایش فیلمی از زندگی این هنرمند و با افتتاح نمایشگاه آثارش در گالری برگ سازمان زیباسازی شهر تهران به پایان رسید.

منابع:

ایسنا

کتابخانه ، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی