نفست را کنترل کن

تزکیه‌ به‌ معنی‌ نمو و رشد دادن‌ است‌، سپس‌ این‌ واژه‌ به‌ معنی‌ تطهیر و پاک‌ کردن‌ آمده‌ است‌.[1] قرآن‌ مجید پس‌ از یازده‌ سوگند می‌فرماید: «سوگند به‌ همه‌ این‌ها که‌ هرکس‌ نفس‌ خود را تزکیه‌ کند، رستگار است‌ و هرکس‌ نفس‌ خود را آلوده‌ ساخت‌، [از لطف‌ خدا] محروم گشت‌«.[2]  قرآن‌ مجید هدف‌ پیامبران‌ را تزکیه‌ و پرورش‌ نفوس‌ ذکر کرده‌ است‌.[3]  این‌ موضوع‌ به‌ صورت‌ عناوین‌ دیگر مانند تهذیب‌ نفس‌ یا خود سازی‌ در کلمات‌ بزرگان‌ به‌ چشم‌ می‌خورد.

می‌توان‌ تزکیه‌ را پالایش‌ نفس‌ از رذایل‌ اخلاقی‌ و آراستگی‌ به‌ فضائل‌ اخلاقی‌ دانست‌. ‌عالمان علم اخلاق می‌گویند: براى خودسازى ابتدا باید رذائل اخلاقى و اخلاق بد را از خود دور کرد، سپس‌درخت پاکى نشاند. بدیهى است با وجود صفاتى مانند حسد وکبر و خودپسندی و خودخواهى و شهوترانی،‌ دسترسى به صفات پسندیده و انجام اعمال خیر بسیار مشکل خواهد بود.

در روایات از مولی علی علیه سلام آمده:

 اِجعَلْ مِن نفسِكَ على‏ نفسِكَ رَقیباً ، واجعَلْ لِآخِرَتِكَ مِن دُنیاك نَصیباً .

امام على علیه السلام : از خود مراقب و نگهبانى برخود بگمار و از دنیاى خویش براى آخرتت بهره‌‏اى برگیر . و در روایت دیگری ایشان می فرمایند: یَنبَغِی أن یكونَ الرجُلُ‏مُهَیمِناً عَلى‏ نَفسِهِ ، مُراقِباً قَلبَهُ حافِظاً لِسانَهُ .

‌مرحوم نراقى می‌گوید: «‌زنهار اى جان برادر! تا حدیث بیمارى روح را سهل نگیرى و معالجه آن را بازیچه ‌نشمارى و مفاسد اخلاق را اندک ندانی...‌ مسامحه در معالجه آنها آدمی را به هلاکت دائم و شقاوت ابدی ‌می‌رساند و صحت روح و اتصاف آن به محاسن اخلاق باعث زندگانى ابدى و حیات حقیقى می‌شود و بعد از آن‌که ساحت نفس از اخلاق ناپسند پاک و آراسته گردد، مستعد قبول فیض‌هاى الهى می‌گردد »[4].

امام على علیه السلام فرموده اند: سزاوار است كه آدمى نگهبان نفس خود و مراقب دل و نگهدار زبان خویش باشد .

 و در روایتی در باب نگهبانی از نفس و گناه می فرماید: رَحِمَ اللَّهُ عبداً راقَبَ ذَنبَهُ وخافَ رَبَّهُ .

امام على علیه السلام : خدا رحمت كند بنده‏اى را كه مراقب گناه خود باشد و از پروردگارش بترسد .

در روایت نورانی دیگری امام رضا علیه سلام می فرمایند: امام رضا علیه السلام:

مَن حاسَبَ نَفسَهُ رَبَحَ وَمَن غَفَلَ عَنهَا خَسِر؛

آن کسى که نفسش را محاسبه کند، سود برده است و آن کسى که از محاسبه نفس غافل بماند، زیان دیده است.[5]

در ادامه به نکاتی در رابطه با مراقبت از نفس از لسان علما و عرفا اشاره خواهیم نمود.

مراقبت از نفس

علامه حسن زاده آملی در رابطه با مراقبت از نفس بیان می دارد که:

برادرم به فکر خود باش و از خویشتن غافل مباش. و همواره کشیک نفس بکش و کشیک نفس کشیدن کشکی نیست، از خداوند توفیق بخواه. با ابنای روزگار بساز و مرد تحمّل باش و به مَثَل معروف که چه خوش مَثَلی است: «آسیا باش درشت بستان و نرم باز ده». مرد فکر باش که فکر لبّ عبادت است. مناجات و راز و نیاز با دوست را قطع مکن: «قل ما یعبۆا بکم ربّکم لولا دعاءکم؛ بگو اگر دعای شما نباشد پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمیکند».(سوره فرقان، ایه 77)

خلوت شب را از دست مده. و به حقیقت بگو، الهی آمدم، تا کام روا گردی. سخن، خوراک و خواب باید به قدر ضرورت باشد: «کلوا واشربوا و لا تسرفوا». با عهداللّه که قرآن مجید، است هر روز تجدید عهدکن. صمیمانه دست توسّل به دامن پیغمبر و آلش در زن که آن خوبان خدا وسائط فیض حق اند «اللّهُمَّ صَلَّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آل مُحَمَّدٍ». نمیگویم مقدّس نباش، ولی مقدّس عاقل باشد. بِس بِسی مباش! که سُخریه این و آن میشوی. فرزانه باش و دیوانه باش! خویشتن را تفویض به حق کن و او را وکیل خود بگیر که تواناتر و داناتر و باوفاتر و مهربان تر و پاینده تر از او نخواهی یافت «حسبنا اللّه و نعم الوکیل».

سوره مبارکه اخلاص را با اخلاص بر زبان داشته باش. با خلق خدا مهربان باش. از سخنان ناهنجار، اگر چه به مزاح باشد بر حذر باش.خلاف مگو، اگرچه به مطایبت باشد. از قسم خوردن اگرچه به راست باشد، احتراز کن. چو ایستاده ای دست افتاده گیر. تا میتوانی نماز را در اول وقت بجا آور. تجارتت را مغتنم بشمار که انسان بیکار از دنیا و آخرت هر دو میماند. داد و ستد مانع بندگی نیست «رجالُ لا تلهیهم تجارةُ و ولابیع عن ذکر اللّه و اقام الصلوة وایتاء الزکوة؛ مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدی، آنان را از یاد خدا و بر پا داشتن نماز و دادن زکات، به خود مشغول نمیدارد»

نفست را کنترل کن

حجت السلام معلمی ـ از فضلای حوزه علمیه مشهد ـ نقل کرد:

زمانی که در حوزه کوهستان مشغول تحصیل بودم، روزی با دو سه نفر از طلاب جهت عیادت آقاجان که در اندرونی، به خاطر کسالت بستری بودند و نمی توانستند بیرون تشریف بیاورند خدمتشان شرفیاب شدیم. وی در ضمن سخنان پندآموز خویش، درباره دنیا و بی ارزشی آن فرمودند:

شما وضع مرا که نگاه می کنید شاید گمان کنید، این شیخ چیزی نمی فهمد و خیلی آدم ساده ای است و حال آن که امکانات رفاهی هر طور که بخواهم برایم آماده است، اما من نمی خواهم، چرا که نفس را هر طور عادت بدهید همان گونه پرورش می یابد اگر توانستید کنترل کنید همان جا می ایستد ولی اگر نفس را آزاد گذاشتید چموش می شود و دیگر نمی شود او را کنترل کرد؛

مثلاً اگر امروز بگویم این فرش اتاق من از حصیر یا نمد است، باید تبدیل به قالیچه شود، فردا می گویم این قالیچه به درد این اتاق نمی خورد، چرا که بهتر از اتاق است و اتاق باید عوض شود. اتاق را عوض کردم، آن وقت می گویم این قالیچه ها به درد این اتاق نو نمی خورد، باید قالی یک تخته باشد و پرده اتاق باید فلان جود باشد و همین طور که اتاق عوض می کردم و قالیچه را تبدیل می کردم، عمر شیخ محمد هم در این مسیر تمام شد.

پس همین جا نفس را کنترل می کنیم تا کِش پیدا نکند، شما باید متوجه باشید که اگر در زندگی نفس را کنترل نکنید گرفتار می شوید و تا آخر عمر باید مشغول این کارها باشید.

در پایان به روایت نورانی از امام علی علیه سلام در رابطه با اثر محاسبه نفس اشاره می کنیم:

مَن حاسَبَ نفسَهُ وَقَفَ علی عُیُوبِهِ؛هر کس به حساب نفس خود رسیدگی کند به عیبهایش آگاه شود.[6]

پی نوشت ها:

[1]تفسیر نمونه، ج 27، ص 47، به نقل از مفردات.

[2]شمس‌ (91) آیه‌ 10 و 9.

[3]آل‌ عمران‌ (3) آیه‌ 164.

[4]معراج السعاده، ص 13.

[5]بحار الأنوار، ج 78، ص 352، ح 9.

[6]شرح غررالحکم، ج5، ص299

منبع:

پایگاه حوزه نت

پایگاه شهید آوینی

سایت پاسخگو

کتاب منتخب میزان الحکمه

سایت وارثون

تهیه و فرآوری: جواددلاوری، گروه حوزه علمیه تبیان