عبدالعزیز قمی
معرفی راویان علاوه بر این كه زوایایی از زندگی ائمه(ع) را واضح می سازد، تلاش آن پروانه های عاشق را در راه نشر معارف شیعی، و جهت اصلی خط سرح تشیع آشكار می نماید.
این بار به معرفی یكی دیگر از آن شاگردان مكتب وحی و رهپویان راه حقیقت می پردازیم كه او نیز مانند بسیاری، اشعری تبار و اهل سرزمین فقه و اجتهاد، قم بوده است.
وی « عبدالعزیز بن مهتدی» اشعری قمی است كه علاوه بر مقرّب بودن در پیشگاه امامان معصوم (ع) از راویان نیز به شمار می آید.
زمان حیات
روش رجال نویسان كه متخصصان در شناخت راوی بوده اند بر ذكر تاریخ زندی راویان نبوده است ( به جز مواردی اندك) .
ولی از آنجا كه آنان، اصحاب هر یك از ائمه(ع) را مشخص نموده اند زمان زندگی نقل كنندگان حدیث تا حدّی معلوم گردد. عبدالعزیز بن مهتدی نیز مشمول همین قانون است. زمان زندگی وی
برای ما معلوم نیست ولی دانشمندان رجال او را از اصحاب امام رضا (ع)دانسته اند. بنابر این او بین نیمه آخر قرن دوم و نیمه اول از قرن سوم می زیسته است.
صحابی انوار
بیشتر دانشوران، وی را فقط از اصحاب امام رضا (ع)دانسته اند ولی احتمال اینكه از اصحاب امام كاظم (ع)به حساب آید نیز وجود دارد چه این كه خود نقل میكند: از « ابالحسن (ع)سوال كردم: آیا در پنبه و زعفران زكات وجود دارد؟ حضرت فرمود: نه.
معمولا مقصود از ابالحسن، امام كاظم (ع)است.
و امّا در مورد امام جواد (ع)احتمال اینكه او از اصحاب آن حضرت باشد بسیار قوی است چرا كه وی نامه ای خدمت آن حضرت نوشته و در مورد وجوهات شرعی و اموالی كه در اختیار داشته توضیح خواسته است.
اینكه شیخ طوسی هم او را جزء اصحاب ( راویان) امام رضا (ع)دانسته و هم جزء كسانی كه از ائمه(ع) روایت نكرده اند، جای بسی تعجب است.
در نگاه قدسیان
تاریخ و احادیث، نشانگر آن است كه عبدالعزیز بن مهتدی مورد توجه و عنایت امام علی بن موسی الرضا (ع)و امام جواد (ع)بوده است.
اما در مورد امام هشتم (ع)دو مطلب شاهد گفتار ماست:
1- وكالت
دوران امام هشتم (ع)و بعد از آن به دلیل برخورداری از حساسیت های زیاد، تشكلی منظم تحت عنوان « وكالت» را ایجاد می كرد. این حساسیت ها عبارت بودند از:
سرعت فزاینده فعالیت های علمی، پیدایش گروههای فلسفی و كلامی كنترل شدید و جو خفقان از سوی عباسیان، پیدایش بعضی از افكار انحرافی به نام شیعه مانند تصوّف و غلو، لزوم تغذیه فكری و تأمین مسائل اقتصادی شیعیان.
وكلا، نمایندگان ائمه (ع) بودند كه ضمن دریافت حقوق شرعی مربوط به مقام امامت ( معصوم) وظایف سنگین فرهنگی را نیز بر عهده داشتند و خود از موقعیت سیاسی خاص برخوردار بودند.
افتخار وكالت علی بن موسی (ع)شامل عبدالعزیز بن مهتدی نیز گردید و او به دلیل لیاقت های خاص به این مقام نائل آمد. گر چه حدود اختیارات و اینكه در كدام ناحیه وكالت آن حضرت بر عهده وی بوده معلوم نیست.
آری، ملك گزینش، در فرهنگ امام معصوم و اولیای خدا همانا ارزشهای والای انسانی و الهی است و عبدالعزیز به همین جهت به این جایگاه بلند دست یافت و مورد انتخاب امامانش قرار گرفت.
2 -صحابی
خاص اصحاب ائمه(ع) در یك رتبه قرار نداشتند. برخی از آنان از شاگردان ضعیف محسوب می شدند و تعدادی در حد متوسط و جمعی از یاران خاص به شمار می آمدند. در نتیجه، امامان معصوم(ع) نیز به گونه های متفاوت با آنان برخورد می كردند و برای هر كس با توجه به مرتبه علمی و منزلتی كه در تقوا و عرفان الهی داشت جایگاه ویژه ای در نظر می گرفتند. از این روی از یاران ائمه(ع) عنوان « صحابی خاص» اطلاق شده است.
عبدالعزیز مهتدی نیز از زمره اصحاب خاص امام هشتم (ع)به شمار می رود.
فضل بن شاذان بزرگ فقیه و راوی شیعه در این مورد می گوید: عبدالعزیز بن مهتدی از اصحاب خاص امام، علی بن موسی الرضا (ع)بود.
این، در شرایطی است كه بعضی از شیعیان آشنا به مقام اهل بیت(ع) به مجرد اینكه نامشان در شمار شیعیان باشد بسیار خرسند بودند. نمونه آن، مرزبان بن عمران قمی است كه به امام هشتم (ع)عرض می كند: سۆالی دارم كه پاسخ آن برای من بسیار اهمیت دارد آیا نام من در شمار شیعیان شما قرار دارد؟ حضرت فرمود: آری.
با وجود این دیدگاه، صحابی خاص امام معصوم بودن از جایگاه بلند برخوردار بوده و نشانه اوج كمال و معرفت الهی است. و اما نظر امام جواد (ع)در مورد عبدالعزیز بن مهتدی از نامه ای كه آن حضرت در پاسخ وی نوشتند معلوم می شود:
« نامه تو به دستم رسید خداوند گناهان تو را بخشید و ما و تو را مورد رحمت خودش قرار دهد و همان گونه كه من از تو راضی هستم او نیز از تو راضی باشد.»
این جملات، بیانگر احترام خاص امام (ع)نسبت به وی و حكی از تقوا و عدالت و مقام قدسی اوست علاوه بر اینكه می تواند دلالت كننده بر تدبیر و سیاست او در جهت پیشبرد اهداف آن حضرت تلقی گردد.
ویژگی ها
فرزند مهتدی، خصوصیاتی را در روح و روان خویش جای داد كه هر كدام آنها برای پیروان اهل بیت(ع) قابل توجه و عنایت است.
الف) تسلیم امام(ع)
او با اینكه وكالت هشتمین اختر آسمان امامت و ولایت را بر عهده داشت اما بعد از شهادت آن بزرگوار، نامه ای به امام جواد (ع)نوشت و در مورد صرف اموال و بیت المالی كه در اختیار داشت راهنمایی خواست.
این در حالی بود كه بعضی از وكلای امام كاظم (ع)به سبب اموالی كه در اختیار داشتند امامت حضرت رضا (ع)را انكار كردند و مدعی شدند موسی بن جعفر (ع)برای همیشه زنده هستند. این انكار بدان جهت بود كه بیت المال را به امام هشتم تحویل نداده خود مصرف كنند.
اینان، بنیانگذران واقفیه بودند كه علاقه به دنیا آنها را از مسیر حق منحرف كرد. آنها عبارت بودند از: علی بن حمزه بطائنی، زیاد بن مروان قندی و عثمان بن عیسی رواسی.
ب) صراط مستقیم
ابن مهتدی، هدایت یافته بود و بعد از شهادت امام كاظم (ع)هیچ گونه تردیدی در امامت حضرت رضا (ع)نكرده بر صراط مستقیم پا بر جای ماند. در حالی كه عده ای از شیعیان( و بعضی بلندمرتبه) به علت تبلیغات واقفیه حداقل برای مدتی در امامت آن حضرت دچار شك و تحیر گردیدند. از این روست كه نمی بینیم كسی از دانشمندان رجال و تاریخ وی را جزء واقفیان به شمار آورد.
ج) احتیاط در دین
دین، امری حساس و بس خطیر است پس در فراگیری معارف آن اعتماد به هر كسی نمی توان كرد.
عبدالعزیز با یكی از اصحاب بزرگ امام رضا (ع)و امام جواد (ع)به نام « یونس بن عبدالرحمان» ارتباط داشت. جلالت و مقام یونس بر همگان آشكار بود ولی فرزند مهتدی با این همه، جانب احتیاط را از دست نداده نامه ای خدمت امام رضا (ع)نوشت و سۆال كرد: من همه اوقات نمی توانم خدمت شما برسم. آیا یونس بن عبدالرحمان موثق( مورد اطمینان) است تا از او مطلب دینم را سۆال كنم؟ حضرت فرمود: آری.
د) تواضع
مطلب دیگری كه از حدیث ذكر شده به دست می آید اینكه عبدالعزیز بن مهتدی با اینكه از اصحاب خاص و وكیل امام رضا (ع)و دارای موقعیت و مقام سیاسی و اجتماعی بود امّا برای كسی معارف دینی سراغ یونس بن عبدالرحمان را گرفت و در مورد آنچه نمی دانست به اهل دانش مراجعه كرد. این نیز درسی برای طالبان حقیقت و شیفتگان علم می باشد.
مهر یاران
ابن مهتدی در پیشگاه دانشمندان شیعه جایگاهی خاص داشته و همه او را امین در نقل حدیث، بزرگوار و علاقه مند به اهل بیت(ع) می دانند شاهد گفتار ما این است كه همه نقد كنندگان حدیثی و رجالی و اصولی روایت او را در مورد یونس بن عبدالرحمان نقل كرده اند و به آن در موارد مختلف استدلال كرده اند و حدیث را به سبب وجود عبدالعزیز در سند مخدوش ندانسته اند. این، حكی از مقبول بودن او نزد همگان است.
علاوه بر این، دانشوران مذكور به تصریح در جلالت وی سخن گفته اند:
فضل بن شاذان عالم و راوی بزرگ كه دارای یكصد و شصت كتاب بوده در مورد او می گوید: عبدالعزیز بن مهتدی بهترین اهل قم است. من هیچ قمی را به مانند وی ندیده ام او وكیل حضرت رضا (ع)و از اصحاب خاص آن بزرگوار بود.
این سخن فضل بن شاذان دارای اهمیت زیاد است چه اینكه او خود دارای عظمت بسیار و با عده بیشماری از راویان آشنا بوده است.
رجالی سترگ، نجاشی می گوید: عبدالعزیز بن مهتدی اشعری مورد اعتماد است و از امام رضا (ع)روایت كرده است.
شیخ طوسی كه صاحب دو كتاب از كتابهای چهارگانه معتبر شیعه است او را مورد اطمینان دانسته طریق خود را به كتاب وی ذكر می كند. سید بن طاوس نیز او را توثیق كرده سخن فضل بن شاذان را در مورد وی یادآور می شود.
علامه حلی، عبدالعزیز را در بخش اول كتاب خود( كسانی را كه مورد اعتماد می داند) قرار داده و از او تمجید كرده است.
دودمان
نجاشی تبار وی را بدین گونه یاد می كند: عبدالعزیز بن مهتدی بن محمد بن عبدالعزیز. هیچ یك از پدران وی را جزء راویان و علمای قم نیافتیم گر چه بدون شك همه آنها شیفتگان و علاقه مندان به اهل بیت (ع) بوده اند.
تنها كسانی را كه از بستگان او جزء راویان می توان به شمار آورد،
دو تن از نوه های وی می باشند:
1-حسن بن حسین بن عبدالعزیز:
علامه مجلسی او را نوه عبدالعزیز معرفی كرده و هرگاه در كتاب پر ارزش بحارالانوار از « ابن المهتدی» یاد می كند مقصودش هموست.
حسن بن حسین بن عبدالعزیز این روایت را از امام صادق (ع)با چند واسطه روایت كرده است.
روز اول ماه رجب حضرت نوح (ع)سوار بر كشتی شد و به همراهان خود دستور داد این روز را روزه بگیرند و فرمود: كسی كه این روز را روزه بدارد به مقدار یك سال از آتش جهنم دور می گردد و كسی كه هفت روز را روزه بگیرد درهای هفت گانه جهنم به روی او بسته خواهد شد و كسی كه هشت روز را روزه داشته باشد درهای هشتگانه بهشت به رویش باز خواهد شد و كسی كه پانزده روز روزه بگیرد حاجتش عنایت می شود كسی كه بیشتر روزه بگیرد خداوند نیز پاداش بیشتر عطا می فرماید.
2- محمد بن حسین بن عبدالعزیز:
بنا به گواهی نجاشی، محمد بن حسین، نوه عبدالعزیز می باشد.و بعضی از اسناد نیز آن را تأیید می نماید.
بنابراین آنچه در یكی از سندهای كتاب كافی آمده و محمد بن حسین را جد عبدالعزیز معرفی كرده ناتمام به نظر می رسد و صحیح آن این است: عن عبدالعزیز بن مهتدی جد محمد بن الحسین.
محمد بن حسین نقل كننده كتاب « دعوات الایام» محمد بن عیسی طلحی است ولی توثیق خاص نشده است.
دانش
عبدالعزیز بن مهتدی در زندگی علمی خود موفق به گردآوری مجموعه روایی گردید و از صاحبان، « كتاب» به شمار می آید بدین جهت است كه ابوالعباس نجاشی از وی نام می برد چرا كه قصد او معرفی صاحبان كتاب است.
روایت او هر چند زیاد نیست اما در بیشتر كتابهای معتبر شیعه احادیثی از وی به چشم می خورد.
در كتابهای چهارگانه معتبر شیعیان پانزده حدیث، در وسائل الشیعه هفده و در بحارالانوار نوزده مورد از او حدیث نقل شده است. مجموع روایات وی بدون تكرار به بیست و یك مورد بالغ می گردد. بیشتر احادیث عبدالعزیز بن مهتدی از امام هشتم (ع)و به صورت شفاهی و كتبی است. و از امام صادق (ع)نیز روایاتی با واسطه نقل كرده است.
اساتید او در حدیث عبارتند از:
1- سعد بن سعد
2- سیف بن مبارك بن یزید
3- عبدالله بن ابی یعفور
4-عبدالله بن جندب
5- محمد بن نصیر
6- یونس بن عبدالرحمان
و شاگردان او بدین ترتیب می باشد:
1- ابراهیم بن هاشم
2- احمد بن محمد بن خالد
3- احمد بن محمد بن عیسی
4- بكر بن زیاد
5- حسن بن حسین
6-حسن بن محجوب
7- علی بن مهزیار
8- عبدالله بن صلت قمی
9- فضل بن شاذان
10-محمد بن عیسی بن عبید
11- نوح بن شعیب نیشابوری
در یك تقسیم بندی كلی روایاتی كه عبدالعزیز بن مهتدی نقل كرده پیرامون این محورهاست:
مقام ائمه(ع) عظمت شیعیان، مسائل فقهی و اخلاقی، موثق بودن یونس بن عبدالرحمان، علاج بعضی امراض به وسیله صدقه و دعا و خواص بعضی از میوه ها.
یادآوری چند حدیث از آنچه او نقل كرده و می تواند زینت بخش سخن و چراغی فرا راهمان باشد:
وارثان انبیاء
عبدالعزیز بن مهتدی از عبدالله بن جندب نقل می كند كه امام رضا (ع)ضمن نامه ای خطاب به عبدالله نوشتند:
اما بعد، همانا محمد (ص)امین خدا در میان خلق بود و چون رحلت فرمود ما اهل البیت وارث او شدیم پس ما هستیم امین های خدا در زمین. علم بلاها و مرگها و نژاد عرب نزد ماست. ما هستیم كه كافر و مسلمان را می شناسیم. ما هستیم كه وقتی مردی را ببینیم می دانیم حقیقتا مۆمن است یا منافق.
اسامی شیعیان ما و پدرانشان نوشته شده و خداوند در مورد امامت ما از آنها پیمان گرفته و آنها مطیع ما می باشند. جز ما و ایشان كسی در كیش اسلام نیست. مائیم نجیب و رستگار، ما هستیم بازماندگان پیامبران و فرزندان اوصیاء، ما در كتاب خداوند عزوجل خصوصیت داریم و سزاوارتر به كتاب خدا و رسول او هستیم.
و ما چنان كسانی هستیم كه خداوند دینش را برای ما مقرر داشته آنجا كه می فرماید:
آنچه به نوح و ابراهیم و موسی و عیسی (ع)سفارش كردیم و آنچه به تو ای پیامبر وحی كردیم همه برای شما( آل محمد ) (ص)مقرر كردیم. آن سفارش این بود كه ای آل محمد دین را بپادارید و متفرق نشوید و این بر(مشركان ولایت علی)(ع)گران آمد. ای محمد (ص)خداوند كسی را كه ولایت علی (ع)را بپذیرد هدایت می كند.
توحید
عبدالعزیز بن مهتدی می گوید: از امام رضا (ع)در مورد توحید سۆال كردم حضرت فرمود: هر كس ( سوره) قل هو الله احد را بخواند و به آن ایمان داشته باشد توحید را شناخته است. عرض كردم: چگونه بخواند؟ فرمود: همان گونه كه مردم می خوانند و بعد سه مرتبه بگوید: كذلك الله ربی( خدای من این چنین است)
حضور قلب
عبدالعزیز بن مهتدی از عبدالله بن ابی یعفور نقل می كند كه امام صادق (ع)خطاب به ابن ابی یعفور فرمودند: یا عبدالله اذا صلیت صلاة فریضه فصلها لو قتلها صلاة مودع یخاف ان لا یعود الیها ثم اصرف ببصرك الی موضع سجودك فلو من عن یمینك و شمالك لا حسنت صلاتك و اعلم انك بین یدی من یرك و لا تراه.یعنی ای عبدالله، نماز واجب را در وقت خود به جای آور بدان گونه كه آخرین نماز توست و چشمت را به محل سجده ات متوجه ساز. اگر بدانی چه كسی بر تو احاطه دارد نمازت را كامل به جای می آوری. بدان كه تو در پیشگا كسی هستی كه تو را می بیند ولی تو او را نمی بینی.
دعای مستجاب
عبدالعزیز با یك واسطه از امام كاظم (ع)نقل می كند كه آن حضرت فرمود: هر گاه یك نفر از شما مریض شد اجازه دهد كه مردم به عیادت او بیایند( تا در حق او دعا كنند) زیرا هر كسی یك دعای مستجاب دارد.
قرض الحسنه
ابن مهتدی با یك واسطه از امام كاظم (ع)نقل می كند كه آن حضرت در تفسیر این آیه قرآن ( كیست كه به خدا قرض الحسنه دهد تا خداوند آن را چند برابر كند و اجر زیادی عنایت فرماید) .فرمودند: مقصود خداوند كمك به امام ( معصوم) است در دولة فاسق.
خواص بعضی از میوه ها و خوركی ها
فرزند مهتدی با یك واسطه از امام صادق (ع)نقل می كند: در هر كسی ریشه ای از مرض جذام وجود دارد پس شلغم را در زمان خودش بخورید تا آن و هر درد دیگر را از بین ببرد.
و نیز در حدیث دیگری كه با یك واسطه از امام صادق (ع)نقل كرده آن حضرت فرمودند: چهار چیز مزاج را تعدیل می كند. انار سورانی، خرمای نارس، به پخته شده و بنفشه و كاسنی.
منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
تهیه و تنظیم: سید صدرالدین مرتجی-گروه حوزه علمیه تبیان
