محمدبن اورمه

«محمد بن اورمه قمی» یكی از محدثان بزرگ و ارجمند شیعه است. كه شناخت شخصیت و خدمات او، در حوزه حدیث و روایت، كاری شایسته است.

اسم و كنیه

اسم او، محمد، نام پدرش، اُورَمه و كنیه اش؛ ابوجعفر است.

طلوع ستاره

هر چند، دقیقاً نمی توان تاریخ طلوع ابوجعفر محمد بن اورمه؛ ستاره حرم اهل بیت و محدث گرانقدر را مشخص كرد؛ ولی از آنجا كه وی حضرت امام رضا و حضرت امام هادی (ع) را درك كرده است. می توان گفت او در اواخر سده دوم هجری چشم به جهان گشود.

یار امام

شیخ طوسی در یك جا، او را از یاران حضرت رضا (ع) می داند و از بعضی اخبار و روایات هم چنین استفاده می شود كه وی خدمت امام هادی (ع) را نیز درك كرده است.

مقام رفیع

در كتابهای تراجمی كه درباره شخصیت مورد نظر ما سخن گفته اند، پیرامون وثاقت و مقام او سه نظریه دیده می شود: بعضی از بزرگان او را از نظر روایتی ضعیف شمرده اند.جمعی دیگر، در قبول و یا عدم قبول روایاتش دچار تردید شده اند.و عده زیادی از دانشوران و بزرگان شیعه به این محدث توانمند اعتماد كرده اند و ضمن قبول اخباری كه از او نقل می شود، به بزرگی شخصیتش اعتراف دارند؛ حتی مرحوم آیت الله خوئی (ره) به نقل یكی از رجال شناسان برجسته، نقل می فرماید كه: «محمد بن اورمه، مورد اعتماد و وثاقت است.»

چرا تضعیف ؟

چنانچه «نجاشی» و «ابن غضائری» دو تن از فرزانگان علم رجال و درایت، گفته اند: «علت تضعیف محمد بن اورمه این بود كه بعضی او را به «غلو در مذهب» متهم كرده بودند. به این معنی كه از روایات و اخباری كه این محدث در شأن و مقامات معنوی امامان معصوم (ع) نقل كرده است، غلو و تندروی استفاده می شود و گویا او ائمه (ع) را از مقام خودشان بالاتر برده است. و نعوذ بالله برای آنان جنبه «خدائی» قائل شده است.» اما مطالب و مسائلی كه جمعی از دانشمندان قدیم شیعه «غلو» به حساب می آورند، تمام بزرگان و علماء شیعه در چند قرن اخیر، آن فضائل و مناقب و مقامات معنوی را نه تنها غلو و تندروی نمی دانند؛ بلكه آنها را برای وجود مقدس پیامبر اكرم و امامان معصوم شیعه ثابت دانسته، نقل آنها را نشانه شیعه بودن راستین راوی می دانند. بنا به نوشته نجاشی، رجال شناس معروف، این سوء تفاهم سبب گردید، برخی از علمای قم برخوردهای تند و تیزی را با وی آغاز كنند و او را به سختی در تنگنا قرار دهند تا اینكه بعدها تقوا، پرهیزكاری و صداقت وی بر همگان آشكار شد. در چندین مورد از نزدیك مشاهده شد كه این محدث توانا شبها را همواره به نماز و راز و نیاز با خداوند خویش به صبح می رساند و دامنش از هر گونه اتهام، پاك و بی آلایش است، آنگاه مقابله با وی به پایان رسید. این عالم رجالی اضافه می كند: «كتابهای او تماماً صحیح و معتبر است مگر آنچه در تفسیر باطل است.»

مرحوم علّامه و آیت الله خوئی، نیز از قول ابن غضائری، درباره محمد بن اورمه می گوید:

«اگرچه قمی ها به او نسبت «اهل غلو» داده اند؛ اما اخباری كه از او به ما رسیده، پاك و پاكیزه است. در آنها هیچ خبری كه نشان دهنده این مطلب باشد، دیده نشده است و من گمان دارم، او مورد تهمت قرار گرفته است.» بعداً می نویسد: «من خود دست خط و توقیعی از امام هادی (ع) دیدم كه امام به جمعی از دانشمندان قم نوشته اند و دامن او را از این سخنان تهمت آمیز پاك كرده اند.»

نكته

ممكن است اشكالی به ذهن بعضی دانش پژوهان برسد كه چگونه عالمان و اندیشمندان قم چنین تفكری درباره وی داشتند؟!

در مقام پاسخ به این شبهه باید گفت: دانشمندان قم در آن برهه از زمان كه احادیث و اخبار امامان را جمع آوری می كردند، در تلاش بودند كه روایات را با سندهای صحیح ضبط نمایند و به خاطر همین دقت ها و بررسی ها بود كه بعضی از مشهورترین دانشمندان را از قم تبعید كردند.همانطور كه احمد بن محمد بن خالد برقی را از قم بیرون كردند.

بله! آنها با هیچ فردی، دشمنی شخصی، نداشتند، هدف این بود كه اشخاص بی صلاحیت از قول معصومین روایاتی را «جعل» نكنند. درباره شخصیت مورد سخن ما، داستان چنین است. آنها از راههایی به دست آورده بودند كه محمد بن اورمه، اهل غلو است؛ ولی به تدریج ثابت شد او مردی بزرگ و شیعه ای با اخلاص است. به هر حال از نقل این افراد آگاه به علم رجال، به دست می آید كه «محمد بن اورمه» از چهره های برجسته و شاخص حدیث بود تا آنجا كه حضرت هادی (ع) در سامراء در برابر این شایعات بی اساس، واكنش نشان داد و طی نامه ای از او دفاع كرد و مقام و منزلت او را در میان علماء و دانشمندان قم تثبیت كرد؛ البته این نامه امام (ع) كه ابن غضائری مشاهده كرده است، به دست علماء بعد از او نرسید.

ویژگیها

به چند ویژگی از صفات برجسته او اشاره می شود:

1 - اهل عبادت و شب زنده دار: وی یكی از برجسته ترین مردان خدا به شمار می رفت؛ زیرا اساساً پیوند انسان با خدا، بیشتر در نماز ظهور می یابد. همانطور كه اشاره شد آنهایی كه مأمور كشتن او بودند، چند شب متوالی، برای اجرای مأموریت آمدند؛ ولی او را در حال نماز دیدند و با خود گفتند: چطور این شخص از دین خارج شده است! لذا بدون انجام كاری بر گشتند.

2 - اهل درایت و فهم: محمد تنها یك راوی و ناقل اخبار نبود؛ بلكه با روشهای تحقیق و دقت و درایت، روایات را در كتاب های خود جمع آوری كرد لذا گزارشگرانِ تراجم علماء درباره كتاب هایش نوشته اند: «همه صحیح و معتبر و در كمال دقت است.»

3 - ولایت مداری: صفت متعالی ولایت مداری كه در این انسان بزرگوار وجود داشت، از روایت كشف الغمه كاملاً مشخص می شود.

«اربلی» در «كشف الغمه» می نویسد: محمد بن اورمه گفت: در زمان حاكمیت سیاه و استبدادی متوكّل عباسی، به سامراء رفتم در سامراء خود را نزد «سعید» كه در دربار متوكل موقعیت بالایی داشت و ضمناً زندانبان امام هادی (ع) بود، رساندم. آن زمان متوكل، امام را به دست آن شخص جنایتكار سپرده بود تا امام را به شهادت برساند. سعید به من گفت: آیا دوست داری «خدایت» را ببینی؟ گفتم: سبحان الله! خدای من آن خدایی است كه دیده ها او را نمی بینند. او گفت: منظور من آن كسی است كه شما شیعیان اعتقاد دارید كه او رهبر و پیشوای شما است. در پاسخ گفتم: مانعی ندارد، بله، دوست دارم آن امام همام را زیارت كنم.

سعید گفت: من مأمورم كه او را بكشم و فردا این نقشه را عملی خواهم كرد؛ زمانی كه نامه رسان از نزد او (امام هادی (ع) ) بیرون شد، تو پیش او برو.

نامه رسان از محضر امام خارج شد و من خدمت امام رفتم، دیدم امام نشسته اند. و در كنارش قبری كنده اند. سلام و عرض ارادت كردم و با دیدن این منظره اشكهایم جاری شد. فرمود: چرا گریه می كنی؟ گفتم: این قبر و منظره غریبی را كه می بینم، مرا به گریه انداخت.

حضرت فرمود: گریه نكن! دشمنان ما موفق به این كار نخواهند شد. دو روز بیشتر نخواهد گذشت كه خداوند خون متوكل و وزیرش (فتح بن خاقان) را به زمین خواهد ریخت و كشته خواهند شد.

محمد بن اورمه گوید: به خدا قسم دو روز نگذشته بود كه متوكل با توطئه پسرش، منتصر، كشته شد. از این روایت همچنین به دست می آید؛

او شخصیتی معروف به تشیّع و نیز منزّه از غلو بود.

4 - اهل تألیف: امامان معصوم به اصحاب و یاران خود توصیه می فرمودند كه: اخبار و روایت های ما را در كتاب ها جمع آوری كنید تا برای همه نسل ها باقی بماند و از آن روایات، در زمینه: اعتقادات و اخلاق و فقه و مسائل اجتماعی و سیاسی اسلام، استفاده شود. بر همین اساس امام صادق (ع) به مفضل فرمود: «بنویس و اخبار ما را بین امت منتشر كن.»

همین تأكیدات و توصیه ها بود كه اصحاب و دانشمندان شیعه را در صدر اول، وادار به تألیف كتاب های چهار صدگانه كرد كه مبنای كتاب های اربعه شیعه است.

محمد بن اورمه نیز از این امتیاز برخوردار بود و كتاب های مفیدی در زمینه های اعتقادی و فقه تألیف كرد. بزرگان ما، حدود 43 كتاب، را برای او در فهرست های خود نام برده اند. جالب اینكه نام یكی از این كتابها «الرّدّ علی الغلاة» است؛ ردّیه بر علیه غلو كنندگان در دین.

فهرست تعداد دیگری از كتابهایش این چنین است:

كتاب الوضوء، كتاب الصلوة، كتاب الصیام، كتاب الحج، كتاب النكاح، كتاب الطلاق، كتاب الحدود، كتاب الدیات، كتاب المزار، كتاب التجارات، كتاب المكاسب، كتاب الخمس، كتاب الدعاء، كتاب الزهد و...

اساتید

از محضر چند نفر از بزرگان علم حدیث بهره برد كه برخی از آنها عبارتند از:

1 - ابراهیم بن حكم 2 - یحیی بن یحیی 3 - علی بن محمد بن محمد 4 - حسن بن محبوب 5 - زیاد قندی 6 - احمد بن حسن میثمی 7 - اسماعیل بن ابان وراق.

بعضی از این اشخاص در نهایت عظمت و جلالت بودند. مانند حسن بن محبوب كه از اصحاب اجماع و از بزرگترین یاران امام رضا (ع) بود.

شاگردان

1 - حسن بن حسن بن ابان

2 - معلی بن محمد

3 - سهل بن زیاد

4 - صالح بن ابی حماد

غروب ستاره

همانطور كه تاریخ طلوع این ستاره آسمان علم و حدیث دقیقاً مشخص نشد، تاریخ غروب وی نیز در هاله ای از ابهام قرار دارد، ولی از روایت «كشف الغمه» به دست می آید كه او در سالی كه متوكل عباسی كشته شد، (247 ه،ق) زنده بود. اما اینكه در چه سالی رحلت كرد، معلوم نیست.

گزیده ای از روایات او

وضوء داشتن: با واسطه از انس بن مالك نقل می كند كه رسول اكرم (ص) فرمود: ای انس! در زندگی كوشش كن بیشتر وقت ها با وضوء و طهارت باشی، تا خداوند بر طول عمر تو بیفزاید. اگر می توانی شب و روز را با وضوء باش ؛ چون اگر با طهارت از دنیا بروی، گویی به عنوان «شهید» از دنیا رفته ای.

بر هر كس می رسی، سلام كن تا خداوند بر ثواب های تو بیفزاید. پیران مسلمان را احترام كن و بچه های آنان را مورد مهر و محبت خود قرار بده.

ویژگی یك مۆمن: از حضرت صادق (ع) نقل می كند كه امام فرمود: مۆمن انسانی بردبار است كه كار جاهلانه و غیر مۆدبانه نمی كند. اگر در حق او بی احترامی كنند، حلم و بردباری ورزد. به كسی ستم روا نمی دارد، اما اگر مورد ستم قرار گیرد.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه.

تهیه و تنظیم: سید صدرالدین مرتجی-گروه حوزه علمیه تبیان