خداوند مکان دارد یا ندارد؟!

می گویند خداوند مکانی ندارد، ولی در آیه 16 سوره ق گفته شده که از رگ گردن به انسان نزدیک‌تر است.

در آیه 4 سوره حدید نیز آمده که در عرشی نشسته است که طبق آیه 7 سوره هود، بر روی آبِ روان است!

بالاخره خداوند مکان دارد یا ندارد؟ اگر دارد، کجاست؟

آیاتی که در متن شبهه از آنان یاد شده است آیاتی متشابه هستند.

در برخی از آیات سخن از قرب خداوند به انسان، و عرش و کرسی شده است. همین امر سبب شده تا عدّه ای دچار اشتباه شوند.

برای فهم معنای صحیح این آیات، به بررسی آن‌ها می پردازیم:

1- در سوره ق خداوند می گوید: (ما به او ـ انسان ـ از رگ قلبش نیز نزدیک‌تریم): «وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ».

برخی «حبل الورید» را رگ گردن دانسته اند، ولی آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه و علامه طباطبایی در تفسیر المیزان آن را به معنای رگ قلب گرفته اند. البته باهر یک از این معانی ذکر شده، مفهوم آیه روشن است.

در این آیه به صورت کنایی بیان شده است که خداوند بر تمام اعمال ما نظاره‌گر است و او از هر کسی به ما آگاه تر است، همانگونه که نزدیک‌ترین دوستان از حال یکدیگر آگاهترند.

این معنا با توجّه به آیه پس از آن بسیار روشن است. قرآن ابتدا از علم الهی به اعمال انسان خبر می دهد و پس از آن از دو فرشته ای یاد می کند که اعمال انسان را می نگارند و می گوید: «إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ»: ((به یاد آر) آن گاه كه آن دو (فرشته) دریافت‏كننده، از راست و از چپ او نشسته (افكار و اعمال او را) دریافت مى‏كنند.)

بنابراین منظور از این آیه، بیان مسأله علم الهی به اعمال انسان است که با این تعبیر کنایی و اشاره به دو فرشته کاتب، دقّت و خطاناپذیری آن بیان شده است.

2- در سوره حدید و هود سخن از «عرش الهی» به میان آمده است. گفته شده که خداوند: (بر عرش قرار گرفت): «ثُمَّ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْش». و (عرش او، بر آب قرار دارد): «كَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاء».

در این آیات که از آیات متشابه اند از کنایه استفاده شده است، و «عرش» کنایه از قدرت و حکومت است.

عرش در لغت به معنی هر چیز مسقّف، سقف و یا تخت پایه بلند می باشد.

به تخت پادشاهان و سلاطین عرش گفته می شده است که حکایت گر قدرت و نفوذ سلطان می باشد.

هر گاه سلطنت و قدرت سلطانی از بین می رفت و شکست می خورد، می گفتند: «ثل عرشه ثُلَّ عَرْشُهُ ثُلَّ عَرْشُهُ ثُلَّ عَرْشُهُ» یعنی او را از تخت سلطنت به زیر کشیدند.

بنابراین معنای آیاتی که در آن از عرش استفاده شده روشن می شود.

منظور از «عَرْشُهُ عَلَى الْمَاء» چیست؟

گفته اند: به سرمنشاء جهان هستی اشاره دارد. زیرا کلمه «ماء» به معنای «آب» است، امّا گاهی به هر شیء مایع «ماء» گفته می شود، مانند فلزات مایع و امثال آن.

بنابراین در آغاز، آفرینش جهان هستی به صورت موادّ مذابی بود (یا گازهای فوق العاده فشرده که شکل مواد مذاب و مایع را داشت). سپس، در این توده آب گونه، حرکات شدید و انفجارات عظیمی رخ داد، و قسمت هائی از سطح آن پی در پی به خارج پرتاب شد، این اتصال و به هم پیوستگی به انفصال و جدائی گرائید، و کواکب و سیّارات و منظومه ها، یکی بعد از دیگری تشکیل یافتند.

بنابراین، جهان هستی و پایه تخت قدرت خدا، نخست بر این ماده عظیم آب گونه قرار داشت. (تفسیر نمونه، ذیل آیه مورد نظر)

3- در برخی از آیات دیگر نیز سخن از «کرسیّ الهی» به میان آمده است. در آیة الکرسی گفته شده که (تخت او، آسمان‌ها و زمین را در برگرفته): «وَسِعَ كُرْسِیُّهُ السَّمواتِ وَ الأَرْضِ».

از آنجا که به تخت‌های کوتاه «كُرْسى» می گویند، همین معنا سبب شده است عدّه ای تصوّر کنند که خداوند مکانی برای استقرار دارد.

امّا حقیقت این‌ است که کرسی به معانی دیگری نیز به کار رفته است.

از آنجا که استاد و معلّم به هنگام تدریس و تعلیم بر کرسی می‌نشیند، گاهی کلمه کرسی کنایه از «علم» می‌باشد.

نظر به این که «كرسى» تحت اختیار و زیر نفوذ و سیطره انسان است، گاهی به صورت کنایه از «حكومت»، «قدرت» و فرمانروائی به کار می‌رود.

بنابراین، کرسی در آیه «وَسِعَ كُرْسِیُّهُ السَّمواتِ وَ الأَرْضِ» یا به منطقه قلمرو حکومت الهی یعنی آسمان‌ها و زمین دلالت می کند، و یا بر منطقه نفوذ علم الهی یعنی جمیع آسمان‌ها و زمین.

در روایات متعدّدی نیز روی این معنی تکیه شده است از جمله «حفص بن غیاث» نقل می‌کند: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: منظور از «وَسِعَ كُرْسِیُّهُ السَّمواتِ وَ الأَرْضِ» چیست؟ فرمود: «منظور علم او است». (برای مطالعه بیش‌تر مراجعه کنید به: تفسیر نمونه، ج2، ص: 320)

بخش قرآن تبیان

منبع: اسک دین