عباس بن معروف

مقدمه

آنچه اسلام را، در صحنه جهانی، جاودان و مكتبی انسان ساز ساخته، این است كه مردان و زنانی فدكار رنجهای طاقت فرسایی را متحمل شدند تا این مكتب رهایی بخش به دست ما، نسل امروز، برسد. بر این اساس آشنایی با چهره های برجسته و خدمات و تلاشهای آنها ضروری است. محدث بزرگ شیعه، عباس بن معروف قمی، یكی از ستارگان پر فروغ آسمان علم و تقوی و حدیث است و در این مقاله، با استفاده از منابع تاریخی و رجالی، با شخصیت و زندگی وی آشنا می شویم.

طلوع ستاره

 تاریخ دقیق تولد ابوالفضل عباس بن معروف قمی، معلوم نیست ؛ اما بنابر شواهد گوناگون به نظر می رسد كه ولادتش، در نیمه قرن دوم هجری باشد به این دلیل كه با سه تن از امامان شیعه (حضرت امام رضا و امام جواد و حضرت هادی علیهماالسلام)معاصر بود.

یار امام

دیدار ائمه اطهار و درك وجود مقدس آنان، برای انسانهای متعهد، بسی افتخار و ارزش آفرین است مخصوصاً اگر دیدار كننده از دوستان امامان معصوم باشد. اینكه عباس بن معروف، از یاران كدام امام بوده است، بعضی از دانشمندان و بزرگان سكوت كرده اندو جمعی دیگر او را در شمار یاران حضرت رضا(ع) جای داده اند. از شیخ طوسی نقل شده است كه عباس بن معروف از یاران و اصحاب امام دهم شیعیان، حضرت هادی (ع)، است. مرحوم آیت الله خویی از قول دو تن از بزرگان شیعه این نظریه را از كتاب رجال شیخ طوسی نقل كرده است، اما نسخه كتاب رجال كه اخیراً چاپ شده است از این سخن خالی است.

برخی نیز معتقدند، ایشان از امام جواد (ع) روایت نقل كرده است.

به هر حال این شخص بزرگوار افتخار حضور نزد امام هشتم (ع) راداشته و از محضر مقدس امام (ع) استفاده های معنوی و علمی فراوانی برده است .

منزلت و وثاقت

از تحقیق كتاب های متعددی كه پیرامون راویان نوشته شده است موقعیت و مقام این محدث بزرگ به دست می آید هر چند عموم گزارشگران از وی یاد نموده اند باید گفت دو نفر از برجسته ترین علماء شیعه وثاقت او را، برای اولین بار، تأیید كرده اند و دیگران هم از آنها پیروی نموده اند.

نجاشی می گوید: «عباس بن معروف»، قمی و مورد اطمینان است. شیخ طوسی نیز می فرماید: «عباس بن معروف» اهل قم و دارای اعتقاد صحیح، پك و خالص است.

اساتید

هر كس كه با اخبار و روایات اهل بیت (ع) انس دارد می داند، در روایات متعدد از اول تا آخر فقه و مسائل اعتقادی و اجتماعی، كه در اخبار مطرح شده است، اسم وی بارها به چشم می خورد.

بیشتر روایاتی كه این مرد بزرگ در «سند» آن واقع شده است، خود از بهترین و محكمترین روایات اند، چون بیشتر یا همه افرادی كه در سند حدیث نامشان آمده است از بزرگان و مشایخ شیعه اند این سخن متّكی به حقیقتی است كه با مراجعه و دقت در كتابهای حدیثی ما، آشكار می شود. به همین جهت به معرّفی بعضی از استادان بزرگواری كه این محدث بزرگوار از آنان حدیث نقل كرده است، می پردازیم:

1- علی بن مهزیار اهوازی؛ كه از بزرگترین و مخلص ترین فقیهان و دانشمندان شیعه، صاحب شأن و مقام و از یاران و اصحاب حضرت امام رضا و جواد (ع) بود.

علی در آغاز نوجوانی به كیش نصرانی بود، ولی خداوند متعال او را به مذهب شریف تشیع هدایت فرمود تا آنجا كه از ناحیه امام جواد (ع) در مدح و ثنای او، اخبار فراوانی نقل شد، قبر مطهرش در استان خوزستان، شهرستان اهواز، است و مورد توجه عموم مردم است.بیشتر روایاتی كه عباس بن معروف نقل می كند، از علی بن مهزیار است.

2 - عثمان بن عیسی ؛ محدثی بلند مرتبه و مورد اطمینان است و یكی از دانشمندان بزرگ، او را از «اصحاب اجماع» می داند.

عثمان بن عیسی ابتداء از فرقه « واقفیه » بود كه تا امامت حضرت موسی بن جعفر(ع) را قبول داشتند، ولی ایشان از این اعتقاد باطل دست برداشت و به حقیقت توجه كرد آنگاه به مذهب دوازده امامی گروید. عثمان از شهر خود، كوفه، كوچ كرد و در كربلا كنار قبر مقدس سیّد الشهداء(ع) سكن شد و در همانجا هم رحلت كرد.

3 - صفوان بن یحیی؛از مفاخر و بزرگان مذهب شیعه است. و اگر او را از شخصیت های درجه اول زمانش بدانیم، سخنی به گزاف نگفته ایم. صفوان كه از یاران امام موسی بن جعفر و امام رضا (ع) است از طرف آن بزرگواران وكالت داشت و بسیار مورد اطمینان بود. وی در سال 210 ،قمری از دنیا رفت.

4 - عبدالله بن مغیره ؛بسیار مورد اطمینان بود و در شكوه، بزرگواری، دین داری و تقوی در زمان خود همانندی نداشت.

5 - حسن بن محبوب؛ از اصحاب حضرت رضا(ع) شخصی صاحب منزلت، و مرتبه بالاو از چهار ركن عصر خود بود.

شاگردان

شاگردان مبرز و بزرگی تربیت كرد كه به جمعی از آنها اشاره می شود:

1 - محمد بن حسن صفار قمی ؛ مهمترین و پر آوازه ترین شاگرد این محدث بزرگوار است، صفار نویسنده كتاب معروف «بصائر الدرجات» است كه یكی از منابع كتاب شریف كافی، است.

در سراسر كتاب، صفار روایات بسیاری از عباس بن معروف نقل می كند این مطلب از دقت و تتبع در كتاب «معانی الاخبار» و «توحید» مرحوم صدوق نیز به دست می آید.

نجاشی می گوید: محمد بن الحسن صفار چهره بر جسته اصحاب ما در قم و انسانی بسیار موثق و بلند مرتبه بود.این مرد بزرگ در سال 290 هجری، قمری، در شهر مقدس قم رحلت كرد.

2 - احمد بن محمد بن عیسی قمی ؛احمد بن محمد بن عیسی از بزرگان علماء و فقیهان قم، شخصیتی سیاسی و مورد احترام مردم بود درباره اش گفته اند، رئیس بلامنازع قم و از یاران امام رضا، امام جواد و امام هادی (ع) بود.احمد بن محمد همان محدث معروفی است كه «احمد بن محمد بن خالد برقی»، صاحب كتاب «محاسن» را از قم بیرون كرد زیرا اعتقاد داشت كه احمد بن محمد از افراد ضعیف نقل روایت می كند.

این محدث دقیق، اخبار زیادی از عباس بن معروف نقل كرده است كه بی گمان نشانه اعتماد او به « عباس » است.

3 - محمد بن عبد الجبار قمی؛ اهل قم، مورد اطمینان دانشمندان شیعه و از اصحاب امام جواد، امام هادی و امام حسن عسكری بود.

اعتقاد به مقامهای ائمه

 امامان معصوم ما، صاحب منزلت و مقامهای والایی هستند كه خداوند متعال به آنها عنایت فرموده است از قبیل، علم غیب و شفا بخشیدن مریض ها و تصرف در كائنات، در این باره روایات متواتر و مسلمی در كتاب های معروف روایتی ما شیعه (همانند بصائر الدرجات و كافی و بحار الانوار) وجود دارد، اما روایات «بصائر» درباره مقامات امامان اهل بیت بسیار گویا و صریح اند و در این كتاب باب های متعددی را به «ائمه(ع)» اختصاص داده است و در اسناد بیشتر آن روایات، نام عباس بن معروف به چشم می خورد كه این گویای اعتقاد راسخ این مرد به مقامهای والای اهل بیت (ع) است.

تألیفات

كتاب ها و مصنفاتی از عباس بن معروف به یادگار ماند این كتاب ها از جمله منابعی اند كه صاحبان كتب اربعه (كافی، تهذیب، استبصار و من لا یحضره الفقیه) در جمع آوری اخبار اهل بیت عصمت و طهارت از آنها سود برده اند. از مطالعه در كتاب های علمای شیعه به دست می آید كه ایشان تألیفات روایتی داشته است. نجاشی می گوید: «كتاب «آداب» و «كتاب نوادر» برای او است و ما به تمام روایات و مصنفات او سند داریم.»

نگاهی به روایات عباس بن معروف

به گفته برخی از محققین، این محدث فرزانه «39» حدیث از امامان معصوم(ع) نقل كرده است. در این بخش به بعضی از آنها اشاره می شود:

قهرمان واقعی كیست؟

امام زین العابدین(ع) فرمود: روزی رسول كرم(ص) از كوچه های مدینه عبور می كرد متوجه شد جمعی از جوانان سنگی را از زمین بر می دارند (وزنه برداری می كنند).

حضرت پیش رفت، پرسید: چه كار می كنید؟ گفتند: «یا رسول الله! مسابقه می دهیم تا بدانیم كدام یك از ما نیرومندتر است.» حضرت ضمن تأیید كار آنها به نكته ای بسیار با ارزش اشاره كرد و فرمود: آیا به شما بگویم كه نیرومندترین و قهرمانترین شما چه كسی است؟ آن كس قهرمان است كه این سه امتیاز را داشته باشد:

1 - به خاطر دوستی ها خود را به گناه آلوده نكند.

2 - زمانی كه به خشم آمد، از مسیر حق و انصاف و انسانیت خارج نشود.

3 - اگر روزی به قدرت و مقام رسید به مال و جان و آبروی مردم دست درازی نكند.

ملّای رومی چه عالی مضمون این حدیث را به نظم كشیده است :

سهل دان شیری كه صف ها بشكند                 شیر آن باشد كه خود را بشكند

زیرك كیست؟

از امام صادق(ع) نقل می كند كه حضرت فرمود: بر شما باد كه نماز را با حضور قلب و اخلاص بخوانید. به سوی آخرت گرایش داشته باشید «كه مرد آخر بین، مبارك بنده ای است» و برای جهان آخرت تلاش كنید.

چه بسیار اتفاق می افتد كه انسان در زندگی روزمره خیلی زیرك است به گونه ای كه مردم می گویند، فلانی چه قدر زرنگ و زیرك است، (چه قدر پولدار است) ولی بدانید آن فردی زرنگ است كه در امور مربوط به آخرت و جهان باقی، زیرك باشد.

زیباترین اخلاق

حدیثی را از مشایخ و اساتید خود، از حضرت امام جعفر صادق(ع) از رسول كرم(ص) نقل می كند كه آن پیامبر بزرگوار در یك سخنرانی فرمود: «آیا به شما مسلمانان از بهترین و زیباترین خلق و خوی انسانی خبر دهم؟

1 - گذشت از كسی كه بر تو ستمی روا داشته است. 2 - تلاش برای ایجاد رابطه و برقراری دوستی با خویشاوندانی كه می خواهند با تو قطع رابطه كنند. 3 - احسان و نیكی نمودن به كسانی كه علاقه ندارند به تو نیكی نمایند.» و در آخر فرمود: «در اختلاف و تفرقه، هلكت و نابودی اسلام، است.

وفات و محل دفن

زمان رحلت و محل دفن او در بوته اجمال است البته احتمال دارد در نیمه اوّل قرن سوم هجری، روح مقدس او از این عالم خكی به سوی ملكوت پرواز كرده در جوار «عند ملیك مقتدر» قرار گرفته باشد.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه.

تهیه و تنظیم: سید صدرالدین مرتجی-گروه حوزه علمیه تبیان