17دستور قرآنی برای امور اقتصادی

نوشتن قرارداد کتبی در مواردی که مورد نظر آیه 282 بقره است امری است مستحب و عمومیت دارد و فرقی بین طرفین نمی کند که از خویشان باشند یا غیر خویشان.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا تَدَایَنتُم بِدَیْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْیَكْتُب بَّیْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلاَ یَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ یَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللّهُ فَلْیَكْتُبْ وَلْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ وَلْیَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ وَلاَ یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئًا فَإن كَانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهًا أَوْ ضَعِیفًا أَوْ لاَ یَسْتَطِیعُ أَن یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُواْ شَهِیدَیْنِ من رِّجَالِكُمْ فَإِن لَّمْ یَكُونَا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّن تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاء أَن تَضِلَّ إْحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الأُخْرَى وَلاَ یَأْبَ الشُّهَدَاء إِذَا مَا دُعُواْ وَلاَ تَسْأَمُوْاْ أَن تَكْتُبُوْهُ صَغِیرًا أَو كَبِیرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِندَ اللّهِ وَأَقْومُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلاَّ تَرْتَابُواْ إِلاَّ أَن تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِیرُونَهَا بَیْنَكُمْ فَلَیْسَ عَلَیْكُمْ جُنَاحٌ أَلاَّ تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوْاْ إِذَا تَبَایَعْتُمْ وَلاَ یُضَآرَّ كَاتِبٌ وَلاَ شَهِیدٌ وَإِن تَفْعَلُواْ فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَیُعَلِّمُكُمُ اللّهُ وَاللّهُ بِكُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ

ترجمه فولادوند

اى كسانى كه ایمان آورده‏اید، هر گاه به وامى تا سررسیدى معین، با یكدیگر معامله كردید، آن را بنویسید. و باید نویسنده‏اى [صورت معامله را] بر اساس عدالت، میان شما بنویسد. و هیچ نویسنده‏اى نباید از نوشتن خوددارى كند همان گونه [و به شكرانه آن‏] كه خدا او را آموزش داده است. و كسى كه بدهكار است باید املا كند، و او [نویسنده‏] بنویسد. و از خدا كه پروردگار اوست پروا نماید، و از آن، چیزى نكاهد. پس اگر كسى كه حق بر ذمه اوست، سفیه یا ناتوان است، یا خود نمى‏تواند املا كند، پس ولىّ او باید با [رعایت‏] عدالت، املا نماید. و دو شاهد از مردانتان را به شهادت طلبید، پس اگر دو مرد نبودند، مردى را با دو زن، از میان گواهانى كه [به عدالت آنان‏] رضایت دارید [گواه بگیرید]، تا [اگر] یكى از آن دو [زن‏] فراموش كرد، [زنِ‏] دیگر، وى را یادآورى كند. و چون گواهان احضار شوند، نباید خوددارى ورزند.

و از نوشتنِ [بدهى‏] چه خرد باشد یا بزرگ، ملول نشوید، تا سررسیدش [فرا رسد]. این [نوشتنِ‏] شما، نزد خدا عادلانه‏تر، و براى شهادت استوارتر، و براى اینكه دچار شك نشوید [به احتیاط] نزدیكتر است، مگر آنكه داد و ستدى نقدى باشد كه آن را میان خود [دست به دست‏] برگزار مى‏كنید در این صورت، بر شما گناهى نیست كه آن را ننویسید. و [در هر حال‏] هر گاه داد و ستد كردید گواه بگیرید. و هیچ نویسنده و گواهى نباید زیان ببیند، و اگر چنین كنید، از نافرمانى شما خواهد بود. و از خدا پروا كنید، و خدا [بدین گونه‏] به شما آموزش مى‏دهد، و خدا به هر چیزى داناست.

نوشتن قرارداد کتبی در مواردی که مورد نظر این آیه شریفه است امری است مستحب و عمومیت دارد و فرقی بین طرفین نمی کند که از خویشان باشند یا غیر خویشان.

هدف این آیه شریفه ایجاد تضمین برای باز پس گرفتن قرض و جلوگیری از سوء استفاده از حسن اعتماد افراد است و به قول معروف کار از محکم کاری عیب نمی کند حتی اگر قرض دادن و گرفتن بین اقوام نزدیک باشد. البته از این قسمت از آیه که مى‏فرماید: (فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً فَلْیُۆَدِّ الَّذِی اۆْتُمِنَ أَمانَتَهُ): اگر به یکدیگر اطمینان داشته باشید آن کس که حقى بر گردن او است باید به موقع حق را بپردازد (گو اینکه نوشته‏اى در کار نباشد) استفاده مى‏شود که این حکم مربوط به جایى است که اطمینان کامل در بین نباشد و احتمال بروز اختلافاتى باشد.

احکام دقیقى که در این آیه در مورد تنظیم سند، براى معاملات ذکر شده است، آن هم با ذکر جزئیات در تمام مراحل، در طولانى‏ترین آیه قرآن مجید، بیانگر توجه عمیقى است که قرآن، نسبت به امور اقتصادى مسلمین و نظم کار آنها دارد، مخصوصا با توجه به اینکه این کتاب آسمانى در جامعه عقب مانده‏اى نازل گشت که حتى سواد خواندن و نوشتن در آن، بسیار کم بود و حتى آورنده این قرآن، درسى نخوانده بود و به مکتب نرفته بود، و این خود دلیلى است بر عظمت قرآن از یک سو، و اهمیت نظام اقتصادى مسلمین از سوى دیگر.

هفده دستور از مقررات دقیقی در مورد امور تجاری، اقتصادی و داد و ستد مالی

1. "إِذَا تَدَایَنتُم بِدَیْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاكْتُبُوهُ " هرگاه شخصی به دیگری قرض داده و یا معاملهای انجام دهد و یكی از طرفین بدهكار شود، برای آنكه هیچ گونه اشتباه و گفت وگویی پیش نیاید، باید قرارداد، با تمام خصوصیات آن نوشته شود.

2. برای اینكه جلب اطمینان شود و قرارداد از مداخلات احتمالی طرفین سالم بماند، نویسنده باید، شخص سومی باشد: "وَلْیَكْتُب بَّیْنَكُمْ كَاتِب"

3. "بالعدل"; نویسنده، باید در نوشتن قرارداد، حق را در نظر بگیرد و عین واقع را بنویسد.

4. "وَلاَ یَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ یَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللّهُ فلیکتب" باید كاتب، نهایت امانت را رعایت كند و آن چنانكه خدا به او تعلیم داده و به اصطلاح، بین خود و خدا، سند را به طور دقیق تنظیم نماید.

5. "وَلْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَق" باید یكی از طرفین معامله، قرارداد را املا كند; یعنی بگوید تا كاتب بنویسد; اما كدام یك از طرفین؟ آیه می فرماید: بدهكار; یعنی آن كس كه حق بر گردن او است.

6 . "وَلْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُو وَلاَ یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْ ئ”¹ًا; بدهكار به هنگام املا كردن، باید خدا را در نظر بگیرد و چیزی را فروگذار نكند و همه را بگوید تا بنویسند.

7. "فَإِن كَانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهًا أَوْضَعِیفًا...; "ولیّ"، نیز باید در املا و اعتراف به بدهی، عدالت و منافع كسی را كه سرپرست او است در نظر گرفته و از انحراف از حق دوری جوید.

8 . "وَاسْتَشْهِدُواْ شَهِیدَیْن" اضافه بر نوشتن، طرفین باید در قرارداد خود، دو شاهد بگیرند.

9 و 10. "مِن رِّجَالِكُم" این دو شاهد باید دو مرد بالغ و مسلمان باشند.

11. "فَإِن لَّمْ یَكُونَا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَان"یك مرد و دو زن نیز می توانند شاهد قرار گیرند.

12. "مِمَّن تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَآءِ" شهود باید مورد اطمینان باشند.

13. "أَن تَضِلَّ إِحْدَغهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَغهُمَا الاْ ئُخْرَیَ" در صورتی كه شهود، دو مرد باشند، هر كدام می توانند به طور مستقل شهادت بدهند، اما در صورتی كه یك مرد و دو زن باشند، باید آن دو زن، به اتفاق یكدیگر ادای شهادت كنند، تا اگر یكی اشتباهی كند، نفر دوم یادآوری نماید.

14. "وَلاَ تَسْأَمُوْاْ أَن تَكْتُبُوْهُ صَغِیرًا أَو كَبِیرًا إِلَى أَجَلِهِ " بدهی كم یا زیاد باشد، باید آن را نوشت.

"ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِندَ اللّهِ ..."، قرآن كریم، در این جمله، اشاره به فلسفة احكام فوق كرده و میفرماید: تنظیم اسناد و دقت در آن، از یك سو ضامن اجرای عدالت است و از سوی دیگر، موجب تقویت و اطمینان شهود به هنگام ادای شهادت است، و از سوی سوم، مانع ایجاد بدبینی در میان افراد اجتماع است.

15. "إِلآ َّ أَن تَكُونَ تِجَـَرَةً حَاضِرَةً تُدِیرُونَهَا بَیْنَكُم..."در صورتی كه معامله كاملاً نقدی باشد، نوشتن قرارداد لازم نیست; البته در همین صورت نیز، اگر سندی برای این قرارداد تنظیم كنند، بهتر است.

16. "وَأَشْهِدُوَّاْ إِذَا تَبَایَعْتُم" در معامله نقدی، گرچه تنظیم سند و نوشتن لازم نیست، ولی باید شاهد گرفت.

17. "وَلاَ یُضَآرَّ كَاتِبٌ وَلاَ شَهِید" و آخر آنكه، هیچ گاه نباید نویسنده سند، و همچنین شهود، به خاطر رعایت حق و عدالت، مورد آزار و اذیت قرار گیرند.

سپس به دنبال حكم فوق تأكید میكند: "وَإِن تَفْعَلُواْ فَإِنَّهُ فُسُوقٌ " اگر كسی شهود یا كاتبان سند را به خاطر حقگویی، آزار دهد، مرتكب فسق و گناه گردیده، از راه و رسم بندگی خدا خارج شده است.

در پایان آیه، بعد از ذكر احكام، مردم را دعوت به تقوا و پرهیزكاری و پیروی از اوامر خداوند میكند: "وَاتَّقُواْ اللَّه"آنگاه یادآوری می نماید كه خداوند، آنچه مورد نیاز شما در زندگی مادی و معنوی است، به شما تعلیم می دهد:"وَیُعَلِّمُكُمُ اللَّه"

"وَاللَّهُ بِكُلِّ شَیْءٍ عَلِیم" او از همة مصالح و مفاسد مردم آگاه است و آنچه خیر و صلاح آنها است، برای آنها مقرر داشته است.(ر.ك: تفسیر نمونه، آیت الله مكارم شیرازی و دیگران، ج 2، ص 284 ـ 289، دارالكتب الاسلامیه.)

بخش قرآن تبیان

منبع: سایت اسک دین