نیازمندی به حلم در علم و تبلیغ
یكی از خصلتهای والای انسانی، حلم و بردباری است و اهل بیت علیهم السلام بارها پیروان خود را به متخلّق شدن به این خصلت ارزشمند سفارش كرده‌اند. در متون روایی، احادیث فراوانی در فضیلت و تمجید این خصلت نیكو یافت می‌شود؛ همچنین روایات زیادی وجود دارد كه مۆمنین را به آراسته شدن به این زیور ارزشمند دعوت می‌كند.
حلم، عرصه وسیعی از گفتار و رفتار آدمی را در بر می‌گیرد كه به تصویر كشاندن آن، موفقیّت در تمامی عرصه‌ها را به دنبال دارد. نقش و كاركرد حلم در پیشرفت علم و تبلیغ نمونه‌ای از این عرصه وسیع است. در این مقاله به بعضی از این زوایا اشاره می‌شود.
راغب اصفهانی در كتاب مفردات تعریف حلم را چنین بیان می‌كند: «الْحِلْمُ ضَبْطُ النَّفْسِ وَ الطَّبْعُ عَنْ هَیَجَانِ الْغَضَبِ؛ (1) حلم، نگه‌داشتن نفس و طبع از هیجان غضب است.»
حضرت امام خمینی (رحمة الله علیه) در مقصد بیستم كتاب ارزشمند «شرح حدیث جنود عقل و جهل»، در تعریف حلم، می‌فرماید: «حلم، از شُعب اعتدال قوّه غضب است و آن عبارت از ملكه‌ای است كه نفس را به واسطه آن، طمأنینه حاصل شود كه به زودی و بی‌موقع، [سبب] هیجان قوه غضب او نشود؛ و اگر بر خلاف میل نفسانی او چیزی رخ دهد و به او مكروه یا ناگواری رسد، از حوصله بیرون نرود و گسیخته‌لجام نشود. و در مقابل آن، «سفه» به فتح فاء است؛ سفه از باب علم، یعلم؛ یقال: «سَفَّهَ الرَّجُلُ، اَیْ عَدَمُ حِلْمِهِ وَسَبَّهَ الْجَهْلُ حِلْمَهُْ اَیْ اَطَاشَهُ وَاَخَفَّهُ.» طیش و خفت و سبكی، در مقابل آن سكونت و بردباری است و آن ملكه‌ای است كه به واسطه آن، نفس از حوصله بیرون رود و با ناملایمات سازگار نباشد، و بدون میزان و از روی جهالت، افسار گسیخته شود، و غضبش به جوش آید و خوددار نباشد، و این از شعب افراط قوّه غضب است.» (2)
نیازمندی به حلم در علم و تبلیغ
اگرچه همه اقشار جامعه، نیازمند صفت حلم هستند؛ امّا كسانی كه با علم سر و كار دارند و فعالیت علمی انجام می‌دهند بیشتر از همه، نیازمند این عنصر ارزشمند می‌باشند؛ اگر حلم و بردباری در اهل علم نباشد، آفتها، آسیبها و موانع بزرگی در مسیر رشد و كمال علمی آنان پدید خواهد آمد. ضرورت وجود حلم و بردباری در اهل علم آن‌قدر زیاد است كه رسول اكرم صلی الله علیه وآله از بین تمام فضایل، حلم را بهترین و زیباترین صفت برای همراهی با علم می‌دانند؛ لذا اولین صفتی كه اهل علم باید خود را به آن زینت دهند، حلم و بردباری است؛ حضرت می‌فرمایند: «وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ، مَا جُمِعَ شَیْءٌ اِلَی شَیْءٍ اَفْضَلَ مِنْ حِلْمٍ اَلَی عِلْمٍ؛ (3) قسم به آنكه جانم در دست او است! هرگز دو چیزی با همدیگر جمع نشده‌اند كه از اضافه شدن حلم به علم ارزشمندتر باشد.»
همراهی این دو صفت از مظاهر كمال است و خداوند متعال، كه مظهر تمام كمالات الهی است، در قرآن كریم، این دو خصلت نیكو را به عنوان صفاتی از اوصاف الهی و همراه با هم قرار داده تا بندگان صالح او نیز، خود را به این دو گوهر ارزشمند آراسته سازند: (( وَ الله عَلِیمٌ حَلِیمٌ ))؛ (4) «و خداوند دانا و بردبار است.»
در بین عالمان راستین كه برگزیدگان این امّت‌اند، «علماء حلیم» بهترین و برترین آنها هستند؛ چرا كه با حلم و بردباری به كمال رسید‌ه‌اند: «كَمَالُ الْعِلْمِ الْحِلْمُ؛ (5) كمال علم به حلم است.»
امام باقر علیه السلام حلم را لباس فاخری می‌داند كه عالم نباید هرگز از آن عریان باشد: «الْحِلْمُ لِبَاسُ الْعَالِمُ، فَلَا تَعْرَیَنِّ مِنْهُ؛ (6) حلم، لباس عالم است؛ پس هرگز بدنت بدون این لباس نباشد.»
امام علی علیه السلام نیز چیدن میوه شیرین علم را مشروط به مقارنت و همراهی آن با حلم می‌دانند: «لَنْ یُثْمِرَ الْعِلْمُ حَتَّی یُقَارِنَهُ الْحِلْمُ؛ (7) هرگز [درخت] علم ثمره‌ای نمی‌دهد، مگر آنكه با حلم همراه شود.»
امام صادق علیه السلام نیز پیروان خود را به حلم دعوت و آن را ركن اصلی علم معرفی می نمایند: «عَلَیْكَ بِالْحِلْمِ فَاِنَّهُ رُكْنُ الْعِلْمِ؛ (8) بر تو باد به حلم كه آن ركن علم است.»
امام محمد باقر علیه السلام نیز همراهی حلم و علم را به خوبی ترسیم می‌كنند و این دو را همانند زوجی می‌دانند كه از ابتدای زندگی تا لحظات پیری همدم و مونس یكدیگر بوده‌اند: «مَا شِیبُ شَیْءِ بِشَیْءٍ اَحْسَنُ مِنْ حِلْمٍ بِعِلْمٍ؛ (9) هیچ دو چیزی بهتر از علم و حلم با هم پیر نشده‌اند.»
شكی نیست كه مروّج هر علم و دانشی باید از سعه صدر و بردباری بهره‌مند باشد، تا بتواند علم و دانش خود را به بهترین شكل منتشر سازد؛ چرا كه اگر به این صفت ارزشمند آراسته نباشد، در همان گامهای اولیه تبلیغ شكست خواهد خورد. نگاهی به تاریخ، این ادّعا را به خوبی اثبات می‌كند. ادیان، مذاهب و نحله‌های منحرف فراوانی وجود دارند كه به دلیل صبر و شكیبایی سران و پیروان آنان در تبلیغ اندیشه‌های مذهب، با توسعه و پیشرفت فراوانی مواجه گشته‌اند. در دوران معاصر بسیاری از مبلّغان مسیحی، به نقاط دور افتاده و محروم جهان می‌روند و با حلم، بردباری و تحمّل سختیها، مردم را به دین تحریف شده مسیحیت دعوت می‌كنند و به واسطة این سلاح كارآمد نیز به مقصود خود می‌رسند؛ امری كه كم‌تر در جامعه اسلامی ما به چشم می‌خورد.
اگر مبلّغ دین، از نعمت الهی حلم برخوردار نباشد، در انجام رسالت تبلیغی‌اش ناكام خواهد ماند و نخواهد توانست بار مسئولیت تبلیغی‌اش را به سرمنزل مقصود برساند؛ چرا كه مبلّغ با توده مردم در تعامل است و هر كدام از این اشخاص دارای فرهنگ و نظرات خاصی هستند كه تعامل مثبت و سازنده با آنها، نیازمند برخورداری مبلّغ از خلصت پسندیده صبر و بردباری، در حدّ اعلای آن است؛ همان‌طور كه رفتار پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله و معصومین علیهم السلام با عموم مردم، همراه با حلم و بردباری بود و همین امر سبب گسترش و توسعه دین مبین اسلام در آن برهه زمانی بود. صفحات تاریخ مملوّ از حكایات و وقایعی است كه نشان می‌دهد بسیاری از مخالفان اهل بیت علیهم السلام به خاطر رفتار حلیمانه و بردبارانه آنها، نه‌تنها اسلام آورده‌اند، بلكه جزء مریدان و محبّان آنان شده‌اند.
حلم و بردباری در تبلیغ، عرصه‌های مختلفی را در بر می‌گیرد كه در ادامه به بعضی از آنها اشاره می‌شود. از آنجایی كه در مباحث اخلاقی، وجود یك اسوه و الگوی اخلاقی بسیار راهگشا است، در این گفتار تلاش شده است تا در هر مبحث، یك شخصیت علمی به عنوان الگو معرفی گردد.
2) شرح حدیث جنود عقل و جهل، امام خمینی(قدس سره)، مۆسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، چاپ هشتم، 1382 ش، ص368.
3) میزان الحكمه، محمدی ری شهری، دار الحدیث، قم، چاپ دوم، 1377، ج 3، ص1292.
4) نساء / 12.
5) میزان الحكمه، محمدی ری شهری، ج 3، ص 1290.
6) همان، ج 3، ص 1292.
7) همان، ج 3، ص 1292.
8) همان، ج 3، ص 1288.
9) همان، ص 1292.
منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره144
تهیه و تنظیم: سید صدرالدین مرتجی-گروه حوزه علمیه تبیان
