تبیان، دستیار زندگی
ّزاق (وفات 588 هـ) جمال‌الدین اصفهانی فرزند عبدالرزّاق شاعر قرن ششم هجری قصیده سرای معروفی است. وی زرگر و نقش‌بند نیز بوده است. بیشتر عمر جمال‌الدین در اصفهان گذشت. گویا به آ ذربایجان و مازندران نیز سفری كرده. جمال‌الدین اصف...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

جمال‌الدین عبدالرّزاق

(وفات 588 هـ)

جمال‌الدین اصفهانی فرزند عبدالرزّاق شاعر قرن ششم هجری قصیده سرای معروفی است. وی زرگر و نقش‌بند نیز بوده است. بیشتر عمر جمال‌الدین در اصفهان گذشت. گویا به آ ذربایجان و مازندران نیز سفری كرده. جمال‌الدین اصفهانی مدایحی درباره فرمانروایان زمان خود: آل صاعد و آل خجند و آل باوند و آل سلجوق سروده است. وی چهار فرزند داشته كه از آن میان كمال‌الدین اسماعیل شاعری نامور و همسنگ پدر و به عقیده برخی بالا تر از وی بوده است. شعر جمال‌الدین اصفهانی خالی از تكلّف و روان است. دیوان شاعر در سال 1320چاپ شده. شاهكارش تركیب‌بندی است در نعمت رسول اكرم(ص) كه در این جا نقل می‌شود.


ای نام تو دستگیر آدم

ای از بر سدره 1 شاهراهت

وای قبّه عرش تكیه گاهت

ای طاق نهم رواق بالا

بشكسته ز گوشه كلاهت

هم عقل دویده در ركابت

هم شرع خزیده در پناهت

ای چرخ كبود ژنده دلقی

در گردن پیر خانقاهت 2

مه طاسك گردن سمندت3

شب طرّه پرچم سیاهت4

جبریل مقیم آستانت

افلاك حریم بارگاهت

چرخ ار چه رفیع خاك پایت

عقل ار چه بزرگ طفل راهت

خورده است خدا ز روی تعظیم

سوگند به روی همچو ماهت5

ایزد كه رقیب جان خرد كرد

نام تو ردیف نام خود كرد6

ای نام تو دستگیر آدم

وای خلق تو پایمرد عالم

فرّاش درب كلیم عمران

چاووش رهت مسیح مریم7

از نام محمدّیت میمی

حلقه شده این بلند طارم‌8

تو در عدم و گرفته قدرت

اقطاع وجود‌9 زیر خاتم

در خدمتت انبیا مشرّف

وز حرمتت آدمی مكرّم

از امر مبارك تو رفته

هم بر سر حرفت خود آدم

تا بود به وقت خلوت تو

نه عرش و نه جبرئیل محرم

نایافته عزّ التفاتی

پیش تو زمین و آسمان هم

كونین نواله‌ای10زجودت

افلاك طفیلی وجودت

ای مسند تو ورای افلاك

صدر تو و خاك توده حاشاك

هرچ آن سمت حدوث دارد 11‌

در دیده همّت تو خاشاك

طغرای جلال تو لعمرك‌12

منشور ولایت تو لولاك‌13

نه حقّه و هفت مهره پیشت14

دست تو و دامن تو زان پاك

در راه تو زخم محض مرهم

بر یاد تو زهر عین تریاك

در عهد نبوّت تو آدم

پوشیده هنوز خرقه خاك ‌15

تو كرده اشارت از سرانگشت

مه قرطه پرنیان زده خاك16

نقش صفحات رایت تو

لولاك لما خلقت الا فلاك17

خواب تو ولا ینام قلبی‌18

خوان تو ابیت عند ربّی19

ای آرزوی قدر لقایت

وای قبله آسمان سرایت

در عالم نطق هیچ ناطق

ناگفته سزای تو ثنایت

هر جای كه خواجه‌ای غلامت

هر جای كه خسروی گدایت

هم تابش اختران ز رویت

هم جنبش آسمان برایت

جاندار وی عاشقان حدیثت

قفل دل گمرهان دعایت20

اندوخته سپهر و انجم

برنامده ده یك عطایت

بر شهپر جبرئیل نه زین

تا لاف زند ز كبریایت

بر دیده آسمان قدم نه

تا سرمه كشد ز خاك پایت

ای كرده بزیر پای كونین

بگذشته زحد قاب قوسین21

ای حجره دل به تو منوّر

وای عالم جان ز تو معطّر

ای شخص تو عصمت مجسّم

وای ذات تو رحمت مصوّر

بی یاد تو ذكرها مزوّر

بی‌نام تو وردها مبتّر‌22

خاك تو نهال شاخ طوبی

دست تو زهاب آب كوثر23

ای از نفس نسیم خلقت

نه گوی فلك چو گوی عنبر

از یعصمك‌الله اینت جوشن‌24

وز یغفرك الله آنت مغفر25

تو ایمنی از حدوث‌گوباش

عالم همه خشك یا همه‌تر

تو فارغی از وجود گوشو

بطحا همه سنگ یا همه زر

طاووس ملائكه بریدت 26

سرخیل مقرّبان مریدت

ای شرع تو چیره چون به شب روز

وای خیل تو بر ستاره پیروز

ای عقل گره‌گشای معنی

در حلقه درس تو نوآموز

ای تیغ تو كفر را كفن باف

نعلین تو عرش را كله دوز

ای مذهب‌ها ز بعثت تو

چون مكتب‌ها به عید نوروز 27

از موی تو رنگ كسوت شب

وز روی تو نور چهره روز

حلم تو شگرف دوزخ آشام

خشم تو عظیم آسمان سوز

ماه سرخیمه جلالت

در عالم علو مجلس افروز

بنموده نشان روی فردا

آیینه معجز تو امروز

ای گفته صحیح و كرده تصریح

در دست تو سنگریزه تسبیح28

هر آدمیی كه او ثنا گفت

هرچ آن نه ثنای تو خطا گفت

خود خاطر شاعری چه سنجد؟

نعت تو سزای تو خدا گفت‌29

گرچه نه سزای حضرت توست

بپذیر هر آنچه این گدا گفت

هر چند فضول‌گوی مردی است

آخر نه ثنای مصطفی گفت؟

در عمر هر آنچه گفت یا كرد

نادانی كرد و ناسزا گفت

زان گفته و كرده‌گر بپرسند

كز بهر چه كرد یا چرا گفت؟

این خواهد  بود عدّت ‌‌30او

كفّاره هر چه كرد یا گفت

تو محو كن از جریده او

هر هرزه كه از سر هوا گفت

چون نیست بضاعتی ز طاعت

از ما گنه و ز تو شفاعت


پی‌نوشت‌ها:

1-سدره (سدرة المنتهی) درختی است در آسمان هفتم كه در سوره (نجم) از آن یاد شده است.

2-شاعر آسمان كبود رنگ را به دلقی كهنه تشبیه كرده است كه در گردن پیر خانقاه این جهان و افلاك فرو افتاده است. این مطلب ناظر است به خلقت افلاك كه به سبب وجود با عظمت پیامبر(ص) خلعت هستی پوشیده‌اند: لولاك خلقت الا فلاك: «اگر تو نبودی جهان را نمی‌آفریدم.»

3-سمند: اسبی كه رنگش مایل به زردی است، زرده

4- طرّه: موی صفت كشیده جلوی پیشانی- علاقه و رشته نابافته.- پرچم: منگوله.

5-اشاره است به آیه شریفه 72 سوره حجر: لعمرك انّهم لفی سكرتهم یعمهون.

6-ر. ك: بخش «اسدی طوسی» شماره 1.

7-از لحاظ آن كه حضرت مسیح بن مریم به ظهور آن حضرت(ص) بشارت داده است(ر. ك:سوره صفّ آیه6).

8-بلند طارم: كنایه از آسمان است.

9-اقطاع: قسمت‌ها، تكّه‌ها، جمع قطع و قطیع. یعنی تمام جهان را تحت حكمروائی خود گرفته‌ای.

10-نواله: لقمه خوراكی برای گذاشتن در دهان.

11-یعنی هر چیزی كه حادث است. كلّیه ممكنات- جهان هستی.

12-رك: به شماره 5 همین بخش.

13-رك: شماره 2همین بخش.

14-اشاره است به: افلاك نه‌گانه و سیّارات هفت‌گانه.

15-اشاره است به حدیث نبوی(ص) كنت نبیا و آدم بین‌الماء و الطین: «پیامبر بودم و حال آنكه هنوز آدم(ع) بین آب و گل بود.»

16-قرطه (معرّب كرته) نوعی قبا و پیراهن. (اشاره است به شقّ القمر) معجزه رسول اكرم‌(ص).

17-رك: به شماره 2همین بخش.

18-اشاره است به حدیث نبوی(ص): تنام عینی و لا ینام قلبی: «چشمم می‌خوابد ولی قلبم بیداراست».

19-ابیت عند ربّی و هو یطعمنی و یسقینی: «من در كنار خدای خود بیتوته كردم و او امر طعام می‌دهد و سیراب می‌سازد.»: اشاره است به مراتب تقرّب و حضور قلب حضرت محمد(ص) در مقام عبادت و معرفت.

20-كنایه است از اینكه: دعا و دعوت پیامبر(ص) گمراهان تیره دل را به هدایت نمی‌كشاند.

21-قاب قوسین: فاصله بین قبضه و خانه كمان را قاب گویند. قوسین: دو كمان. اشاره است به آیات: و هو بالافق الا علی ثم دنی فندلّی. فكان قاب قوسین اوادنی (آیه 7 تا 9 سوره مباركه نجم) اشاره به  مقام قرب پیامبر(ص) در شب معراج است.

22-مبتّر: ابتر، ناقص.

23-زهاب: چشمه، سرچشمه، جایی كه آب از آنجا بجوشد... (فرهنگ معین)

24-بعصمك‌الله: اشاره است به بخشی از آیه والله یعصمك من الناس (سوره مائده: آیه‌67)

25-یغفرك الله:  اشاره به بخشی از آیه 2 سوره فتح.

26-طاووس ملائكه: نامی كه بر جبرئیل نهاده‌اند- برید: پیك، نامه‌رسان- پیام رسان.

27-مكتب‌ها در عید نوروز تعطیل است. مذهب‌ها هم بر اثر بعثت مبارك تو (ای پیامبر خاتم ص) تعطیل و از كار و رونق افتاده است.

28-اشاره است به ذكر گفتن سنگریزه‌ها و اقرار به نبوّت خاتم (ص) در دست پیامبر عظیم الشان اسلام(ص).

29-اشاره است به اوصافی كه در قرآن كریم آمده است؛ مانند: انّك لعلی خلق عظیم و...

30-عدّت: لوازم معاش، ساز و برگ، مایحتاج زندگی و عمر.

* دیوان كامل استاد جمال‌الدین محمدبن عبدالرزّاق اصفهانی با تصحیح و حواشی وحید دستگردی، از انتشارات كتابخانه سنائی، تهران، ص2.

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.