آنها جمعیت حشرات را كنترل می كنند
مارمولك ها این موجودات مفید ، عضوی از رده خزندگان هستند كه قدمتشان به میلیون ها سال پیش برمی گردد . عده ای از مردم بر این عقیده اند كه چون مارمولك ها دارای دست و پا هستند نباید آنها را جزو خزندگان از جمله مارها دانست . ولی آنها دارای دست ها و پاهای كوچكی بوده و اغلب در زمان راه رفتن شكمشان برروی زمین كشیده می شود . دانشمندان طی مطالعاتی كه روی تكامل و ژنتیك این موجودات داشته اند ، آنها را جزو خزندگان قرار داده اند . البته برخی حیوانات وجود دارند كه اغلب مردم آنها را با مارمولك ها اشتباه می گیرند .
یكی از این جانوران سمندرها هستند كه در رده دوزیستان قرار دارند . از لحاظ ظاهری سمندرها با مارمولك ها ( سوسمارها) تفاوت هایی دارند كه به دو مورد از آنها اشاره می كنیم . اول این كه سطح بدن مارمولك ها از صفحات زبری به نام پولك پوشیده شده است ، در حالی كه سمندرها سطح بدنشان فاقد پولك بوده و همیشه مرطوب است . تفاوت دوم در وجود ناخن در انتهای انگشت های مارمولك ها است. در حالی كه سمندرها فاقد ناخن هستند . از آنجایی كه مارمولك ها بیرون از محیط های آبی زندگی می كنند ( برخلاف سمندرها ) لذا پولك های آنها نقش مهمی را بازی كرده و از تبخیر آب بدن جلوگیری می كند . نقش دیگری كه پولك ها دارند این است كه به عنوان سلول های خورشیدی عمل كرده و انرژی گرفته شده از خورشید را به سلول های عصبی منتقل می كنند . این فرایند در برخی گونه ها مانند آگاماها و سوسمارهای خاردم باعث تحریك غده هیپوفیز و در نهایت تحریك غده پینه آل (چشم سوم ) شده و باعث ایجاد تغییر رنگ در پوست آنها می شود . حیوان دیگری كه معمولاً از جانب مردم با مارمولك ها اشتباه گرفته می شود تمساح ها و كروكودیل ها هستند . نام دیگر این مارمولك ، سوسمار می باشد كه مردم به اشتباه این واژه را برای تمساح به كار می برند .
مارمولك ها در دنیا از اندازه دو سانتی متر ( گكوهای پلنگی ) تا حدود 5/3 متر ( اژدهای كومودو) دیده می شوند و نباید مارمولك هایی مانند اژدهای كومودو را كه دارای اندازه درشتی هستند با تمساح و كروكودیل اشتباه گرفت .
سوسمارها به مانند سایر خزندگان موجوداتی خونسرد هستند . این بدان معنی است كه دمای بدن آنها تابع درجه حرارت محیط بوده و با هر تغییری در درجه حرارت محیط اطراف تغییر می كند . لذا در درجه حرارت های پایین به ویژه در پاییز و زمستان به خواب زمستانی و در روزهای گرم تابستان به خواب تابستانی فرو می روند . تقریباً می توان گفت سوسمارها در همه جای ایران پراكنده هستند . از بیابان های پست با زمین های داغ گرفته تا مناطق مرطوب جنگلی شمال ، سواحل دریای خزر ، خلیج فارس و دریای عمان ، ارتفاعات كوه های البرز و زاگرس و مناطق مسكونی .
بیشتر سوسمارها حشره خوارند و بسته به اندازه و جثه شان از بند پایان و گاهی جوندگان تغذیه می كنند . بعضی از مارمولك هایی كه روی دیوار خانه ها دیده می شوند، به قصد شكار بند پایانی از قبیل عنكبوت ها ، رتیل ها و حشراتی كه دور نور لامپ ها جمع شده اند به آنجامی آیند .
ارزش اكولوژیك مارمولك ها
از آنجایی كه مارمولك ها از بند پایان تغذیه می كنند ، بنابراین یكی از فاكتورهای طبیعی كنترل كننده جمعیت بندپایان به حساب می آیند . در نتیجه از لحاظ اكولوژیكی در هرم انرژی دارای ارزش بالایی هستند . انسان با از بین بردن مارمولك ها از چرخه طبیعت به واقع یكی از فاكتورهای اصلی را حذف می كند . امروزه متخصصان علوم كشاورزی و محیط زیست به این نتیجه رسیده اند كه دیگر از سموم آفت كش برای مبارزه با حشرات آفت استفاده نكنند، زیرا این سموم آثار مخربی را بر محیط زیست وارد كرده و هر چند سال یك بار باید نوع سم به كار رفته را به علت ایجاد مصونیت در آفات تعویض كرد و سم های قوی تری را به كار برد . این امر خود به مراتب آثار وارد بر محیط زیست را بیشتر خواهد كرد . از این رو بشر به فكر پرورش و استفاده از انواع مختلفی از بند پایان ، مارمولك ها و پرندگانی مانند جغد به قصد مبارزه با آفات مزارع افتاده است . این روش مبارزه كه امروزه در بسیاری از كشورها رواج پیدا كرده ، تحت عنوان مبارزه بیولوژیك نام گرفته است . همان طور كه ذكر شد ، مارمولك ها با كنترل جمعیت حشرات ، بشر را در جهت برداشت محصول بیشتر و سالم تر از زمین یاری می كنند .آیا مارمولك ها سمی هستند ؟
وجود سم در حیوانات نوعی وسیله دفاعی است و این در حیواناتی وجود دارد كه حركت در آنها آرام بوده و جانور بخواهد به واسطه این سم از جان خود دفاع كند . اگر به حركت در این جانوران توجه كنید خواهید دید كه آنها موجوداتی آرام هستند . موجودات غیر سمی مانند مارهای غیر سمی اكثراً در زمان احساس خطر بلافاصله و با سرعت زیاد فرار می كنند . مارمولك ها نیز در زمان احساس خطر روش های متفاوتی را اعمال می كنند كه عبارت است از :1- فرار : برخی مارمولك ها بلافاصله پس از احساس خطر به سرعت فرار می كنند مانند اسكینك ها . این مارمولك ها خیلی از لانه خود دور نمی شوند .
2- برخی مارمولك ها مانند سوسمارهای خاردم از دم خاردار خود برای دفاع از جانشان و دور كردن حیوان مهاجم استفاده می كنند، به نحوی كه بلافاصله داخل سوراخ خود فرار كرده و با حركت دادن دم تیغ دارشان و ایجاد ضربات محكم ، جانور شكارچی و یا حتی انسان را از خود دور می كنند . برخی مارمولك ها مانند بزمجه ها علاوه بر وارد كردن ضربات قوی توسط دم ، گازهای محكمی نیز می گیرند .
3- مكانیسم دیگری كه در اكثر مارمولك ها دیده می شود قطع شدن دم به صورت ارادی است . دم برخی از مارمولك ها در زمان ایجاد تماس توسط دشمن به طور ارادی طی عمل انقباض ماهیچه های دم كنده می شود . دم كنده شده به علت باقی ماندن خاصیت عصبی – عضلانی به طور موقت شروع به جنبیدن كرده و حواس جانور شكارچی را به خود جلب می كند . در این حین خود حیوان فرصت فرار می یابد . مردم بر این عقیده اند كه مارمولك ها دم خود را به این علت جا می گذارند تا موجود شكارچی آن را خورده و به واسطه وجود سم درآن ( نظرات خرافی درمورد وجود سیانور یا تركیباتی از آن ) بمیرد . گاهی شاهد درج خبرهایی هستیم كه بیانگر افتادن یك مارمولك در دیگ غذا یا قوری چای و مردن عده ای آدم است . باید گفت كه هیچ یك از این اخبار پایه علمی ندارند . طبق مطالعات انجام شده این قضیه به اثبات رسیده است كه هیچ مارمولكی دارای سم نیست و علت قطع شدن دم در آنها، گمراه كردن جانور شكارچی است .
