سید محسن امین؛ علامه‌ای امین و غریب

این نوشته تلاشی اندک در زمینه شناساندن شخصیت والای "علامه سید محسن امین عاملی" است که در ادامه متن آن می‌آید:

خاندان امین در گذشته‏‌های دور قبیله «قشاقش» یا «قشاقیش» شهرت داشت و در "حله" (سوریه) روزگار می‏‌گذراند. دست سرنوشت آنان را به «جبل‏ عامل» (لبنان) کوچاند. خاندانی که از وابستگان اهل‏ بیت پیامبر (ع) به شمار می‏‌آمد و نسب خود را به امام علی بن الحسین (ع) می‏‌رساند.

سید محسن امین فرزند عبدالکریم و دختر شیخ محمدحسین فلحه بود که روستای "شقرا" را شهرتی جاودان بخشید و با تولد وی سال 1284 ق. تاریخی به یاد ماندنی شد.

سید محسن، قرآن، نوشتن، شنا و اسب دوانی را به یاری پدر، مادر و خویشاوندان آموخت. در 6 سالگی به یادگیری نحو و خوشنویسی روی آورد و از محضر دانشوران قبیله خود بهره‌مند شد. در 1297 ق. از "سید جواد مرتضی" دانشمند آن سامان بهره گرفت.

"شیخ محمد دبوق" نیز از دوستان هوشمند، پارسا، شیفته دانش و ادیب سید محسن امین بود که نقش به سزایی در رشد شخصیتی وی داشت.

وی در دوران کودکی و نوجوانی خود با مرگ مادر و بیماری پدر، ایجاد جدایی بین وی و دوستانش و فقدان استاد روبرو شد.

سید محسن امین سال‌ها بعد مدرسه روستای خود را به صورتی معتبر و رسمی درآورد و دانشجویان شرکت کننده در آزمون سالانه آن را از گواهی تحصیلی برخوردار ساخت. وی در کنار تدریس از مطالعه و پژوهش غافل نبود و در این سال‌ها شرح نهج البلاغه " ابن ابی الحدید" را، که ارمغان یکی از سفرهای پدرش به شمار می‏‌آمد، مورد بررسی و مطالعه عمیق قرار داد. او بدین شیوه از زندگی خو گرفته بود که دیدار یک دوست همه چیز را دگرگون ساخت.

دیدار سبز

وی پس از دیداری در یکی از روزهای سال 1208 ق. با "شیخ حسین مغنیه"در واپسین روزهای رمضان 1308، رهسپار عراق شد.

استادان علامه سید محسن امین

سید علی بن سید محمود عاملی، سید احمد کربلایی، شیخ محمد باقر نجم آبادی، شیخ ‌الشریعه اصفهانی گروهی از استادان وی در نجف شمرده می‏‌شوند که ستاره "شقرا" را در آموختن کتاب‌های شرح لمعه، قوانین و رسائل یاری دادند. سید محسن سپس در درس خارج اصول شیخ محمد کاظم خراسانی شرکت جسته، یک دوره اصول فقه از آن بزرگمرد بهره برد و در کنار آن از درس فقه حاج‏ آقا رضا همدانی و "شیخ محمدطه نجف" نیز بهره‌مند شد.

روزهای دشوار

سال‏‌های زندگی سید محسن در نجف، سال‏‌هایی دشوار بود. تنگدستی جانگزا، درگیری دو قبیله مهم شهر با یکدیگر و از همه مهم‌تر انتشار بیماری واگیر و در پی آن خشکسالی هر یک به گونه‏‌ای خاص، دانش پژوهان را آزرده ساخته، آنها را از دانش‏ اندوزی باز می‏‌داشت. بیماری واگیر که با تب شدید همراه بود، بسیاری از ساکنان شهر را گرفتار ساخت.

در این شرایط سید محسن امین با همکاری یکی از همراهان خود یعنی "شیخ موسی قبلان" کارهای دشواری چون شستن ظرف‌ها، پاکیزه ساختن اتاق بیماران، آماده سازی و خوراندن دارو به آنان را بر عهده ‏گرفته و مردگان را به یاری هم دفن می‏‌کردند. در این گردباد مرگ بسیاری از ساکنان حریم آسمانی امیر مۆمنان به دیار جاودانگی شتافتند. او همچنین در عین حال وظیفه تیمار نوزاد و همسر بیمارش را نیز بر عهده داشت.

علامه سید محسن امین؛ هجرت به دمشق

نامه‏‌های فراوانی که شیعیان دمشق سمت نجف فرستادند، سرانجام سودمند واقع شد و دانشور بزرگ خاندان امین را به خدمت در آن سامان مشتاق ساخت. بنابراین در واپسین روزهای جمادی‏‌الثانی سال 1319 ق. نجف را پس از دو سال و نیم اقامت ترک گفته، رهسپار دمشق شد و در روزهای پایانی شعبان به آن شهر رسید.

برخی از اهم فعالیت‌های علامه سید محسن امین در سوریه

ـ از میان برداشتن سه عامل تیره‏‌روزی مۆمنان ناآگاهی، تفرقه و کژروی‏‌ها

ـ ایجاد مدرسه‏‌هایی برای آموزش و پرورش دختران و پسران

ـ وقف زمین و ساختمان‏‌هایی برای پیشبرد اهداف آموزشی و چاپ و انتشار کتاب‏‌های ویژه ‏این آموزشگاه‏‌ها

نگارش کتاب «لواعج الاشجان» درباره شهادت امام حسین علیه‏‌السلام و نیز مجموعه پرارزش «المجالس السنیه» در مناقب و مصایب معصومان پاک علیهم السلام گوشه‏‌ای از کوشش‏‌های وی در از میان برداشتن کژروی‏‌های موجود در برگزاری عزای پیشوایان پاک بویژه حضرت امام حسین علیه‏‌السلام شمرده می‏‌شود. البته آن بزرگوار بدین بسنده نکرده، با نوشتن رساله «التنزیه» ضربه‏‌ای اساسی بر پیکر کژاندیشان ناآگاه وارد ساخت. در پی انتشار این اثر، که با هدف پاکسازی گردهمایی مذهبی از بدعت‌ها و گمراهی‏‌ها انجام شد، مردم ناآگاه چنان در برابرش موضع گرفتند، که برخی از دوستانش خطر «انقلاب عوام» را به وی گوشزد کردند. آفتاب درخشان دمشق خود در این باره می‏‌گوید:

در برابر این رساله برخی از مردم برخاسته، هیاهو برپا ساختند و ناآگاهان را به هیجان آوردند... آنها در میان بخش گسترده ناآگاه جامعه چنین پخش کردند که فلانی (سید محسن امین) بر پا داشتن عزای امام حسین علیه‏‌السلام را حرام کرده و علاوه بر این مرا به خروج از دین متهم ساختند.

تبلیغات فراگیر درباره اندیشمند مصلح دمشق چنان مۆثر افتاد که حتی گروهی از گویندگان مذهبی در مسجدها به بیان گمراهی‏‌هایش پرداختند و برخی از مردم با گرو نهادن خانه خود و به دست آوردن اندکی پول، در جهاد نامقدس ضد سید محسن شرکت جستند.

علامه سید محسن امین؛ تنها در توفان

وی پس از شعله‏‌ور شدن آتش جنگ نخست جهانی در 1322 ق. به لبنان رفت و در آنجا مجددا با وضعیت اقتصادی جامعه و شیوع بیماری همه‏‌گیر «وبا» روبروشد از جمله فعالیت‌های وی شستشوی مردگان و حمل و نقل و تدفین مردگان بود.

علامه سید محسن امین؛ باز در قدس

وی پس از پایان جنگ جهانی به فلسطین رفت. آنچه در این سفر بسیار قابل توجه می‏‌نماید. توجه آن بزرگ مرد به وحدت صفوف دین باوران است. چون هنگام نماز عصر فرا رسید، خدمتکار مسجد صخره، که بزرگی و دانش سید را دریافته بود، آنها را به گوشه‏‌ای مسجد برد تا با خاطری آسوده به عبادت پردازند. آفتاب شقرا پرسید: چرا ما را بدین جای آورده‏‌ای می‏‌خواهیم در نماز جماعت شرکت کنیم.

خادم گفت: آقای من ! شما با ما نماز می‏‌گزارید؟

مرجع شیعیان جنوب لبنان و دمشق پاسخ داد: چرا با شما نماز نگزاریم؟ ما و شما هر دو مسلمان نیستیم ؟

آنگاه همگی برخاسته، همراه امام مسجد نماز جماعت به جای آوردند.

اقامه نماز باران برای رفع مشکل کم آبی از جمله اقدامات وی بوده است.

علامه سید محسن امین؛ مرجع وحدت و استقلال

با فروکش کردن شعله‏‌های نبرد جهانی و اشغال سرزمین‌های اسلامی از سوی فرانسه و انگلیس، آفتاب "شقرا" به عنوان مرجع مۆمنان منطقه به تأیید، تقویت و هدایت نیروهای استقلال طلب پرداخت. فرانسویان در نخستین اقدام پاشیدن بذرهای تفرقه را تنها راه مقابله با مسلمانان یافتند. البته این امر با مهارتی ویژه انجام می‏‌شد. برای مثال قانون ضد اسلامی ‏وضع می‏‌کردند و چون با مخالفت دانشمندان دینی و مردم روبرو می‏‌شدند اهل‏ سنت را از اجرای آن معاف می‏‌ساختند. بدین ترتیب دو گروه مسلمان از یکدیگر جدا می‏‌شد.

سید محسن در برابر این نقشه پلید ایستادگی کرده، با اقدام‏‌های خویش آن را بی‏‌اثر ساخت.

روزی یکی از برادران اهل‏ سنت نزدش شتافته، گفت: می‏‌خواهم شیعه شوم.

سید فرمود: فرقی میان شیعه و سنی نیست. هر وقت خواستی می‏‌توانی به نظرات مجتهدان شیعه عمل کنی.

مرد که هرگز گمان نمی‏‌کرد بدین سادگی در جمع شیعیان جای گیرد، همچنان از سید می‏‌خواست او را شیعه کند. مرجع مسلمانان نگاهی مهرآمیز به وی افکنده، فرمود: بگو لا اله الا ‏الله، محمد رسول الله.

چون این مرد این کلمات را بر زبان راند، سید فرمود: اینک شیعه جعفری شدی.

مرد شگفت‏‌زده و ناباورانه مجلس را ترک گفت.

کردار و گفتار مرجع بزرگ مسلمانان جبل‏ عامل سبب شد که استعمار هرگز نتواند نقشه اختلاف میان برادران مسلمان را پیاده کند. البته آن مرد الهی تنها بدین مقدار بسنده نکرده، با سخنان روشنگرانه خویش مردم را به سوی استقلال و رهایی از بند بیگانگان فرا می‏‌خواند.

آن بزرگوار در 1352 ق. فرصت یافت تا دیگر بار به عراق شتابد و از زیارت پاکان آن دیار بهره‏‌مند شود. سید پارسایان لبنان و سوریه پس از توقفی اندک در عراق راه ‏ایران پیش گرفت. او در بهار 1352 ق. بدان سرزمین گام نهاد و ضمن زیارت امام هشتم، علی بن موسی الرضا بخش‏‌هایی از کتاب نفیس "اعیان الشیعه" را نیز به پایان رساند.

فصل مرثیه علامه سید محسن امین

سرانجام رجب 1371 ق. فرا رسید و سرور دانشوران لبنان پس از مدتی بیماری، سرانجام برای همیشه دیده از جهان فروبست.

مۆمنان پیکر پاکش را تا زینبیه دمشق همراهی کردند و چنانکه سفارش کرده بود، وی را همراه ادوات، عینک و قلم‏‌هایش به خاک سپردند.

از آن بزرگ مرد علاوه بر شاگردان فرزانه، حدود 100 جلد کتاب و رساله بر جای مانده است. کتاب‏‌های گرانقدری که باید اعیان الشیعه، تاریخ جبل‏ عامل، البحر الزخار فی شرح احادیث الائمة الاطهار، حذف القتول عن علم الاصول، حاشیه بر عروة الوثقی، المجالس السنیه فی مناقب و مصائب العترة النبویة و لواعج الاشجان التنزیه، حذف القتول عن علم الاصول را از مهم‏ترین آنها به شمار آورد.

منبع:

خبرگزاری اهل بیت(ع) – ابنا

www.ahl-ul-bayt.org با استفاده از مقاله سید محمد ناظم زاده

اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج 10.

الامام السید محسن الامین.

دائردالمعارف الاسلامیة الشیعیه، حسن امین، ج 3.

معجم المۆلفین، تراجم مصنفی الکتب العربیة، عمر رضا کحالة، ج 4.

تهیه و تنظیم: عبداله فربود؛ گروه حوزه علمیه تبیان